Een 'onhebbelijkheid' van mineralen in zwerfstenen is dat deze verschillende kleuren kunnen hebben. Kwarts is hierop geen uitzondering. In gneizen en granieten kan kwarts troebel wit zijn, glasachtig helder tot doorschijnend, grijs, geelachtig, licht hemelsblauw, rookkleurig of vrijwel zwart. Gelukkig komen alle kleurvarikanten niet in hetzelfde gesteente voor. Meestal beperkt de kwarts zich in gesteenten tot een of twee kleuren.

 

 

Uthammergraniet_-_Damsdorf_DldJPG Drammengraniet__-_Voera_Sandefjord_Noorwegen

Uthammergraniet - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.).

 

Kwarts neemt in granieten minimaal 20% van de ruimte in. In deze graniet is de kwarts troebel wit, waarschijnlijk als gevolg van deformatie.

Drammengraniet - Zwerfsteen van Voera, Västeroya, Noorwegen.

Kwarts bezit in graniet meestal nooit de eigen kristalvorm. Het is xenomorf. In de vorm van kleinere en grotere grijze aggregaten vult kwarts de ruimten op tussen de overige mineralen. 

Hagagraniet_met_donker_rookkleurige_kwarts_-_Emmerschans_Drjpg Vngegraniet__detail_2_-_Damsdorf_Dldjpg

Hagagraniet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.)

In sommige rapakivigranieten zijn de kwartsen (donker) rookkleurig, soms zelfs bijna zwart. Ze zijn idiomorf, te herkennen aan de hoekige doorsneden. 

Vängegraniet - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.).

De gele kleur van de kwarts wordt veroorzaakt ijzeroxide. De kwartsen in Vängegraniet zijn door deformatie suikerkorrelig vergruisd. Het ijzeroxyde heeft zich tussen de afzonderlijke kwartskorretjes in heel dunne huidjes afgezet en veroorzaakt daardoor de geel-bruine kleur. 

 

 


 

Veel Zweedse en Finse granieten bevatten blauwe kwarts. De kleur van blauwe kwarts lijkt voor een deel veroorzaakt te worden door insluitsels van microscopisch kleine, naaldvormige kristallen van rutiel (titaniumoxide). In kwartseerstelingen van sommige rapakivigranieten zijn de uiterst dunne naaldjes dikwijls in concentrische zones parallel gerangschikt. Deze kwartseerstelingen bezitten als gevolg hiervan een duidelijk zichtbare zonaire bouw.

 

 

Blauwe_kwarts_in_tricoloregraniet_-_Horne_naes_Fnen_Dkjpg Vaxigraniet_rood_detail_-_Nijbeets_Frjpg

Tricoloregraniet - Zwerfsteen van Horne Naes, Fünen (Dk.).

Opvallend zijn de hemelsblauw gekleurde kwartsen. Ze vormen een groot kleurcontrast met de somber bruin-rode tot bruin-violette kaliveldspaat en de groenachtig gele tot oranjekleurige plagioklaas.

Rode Växiograniet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.).

Växiögraniet is een gidsgesteente uit de provincie Smaland in Zuid-Zweden. Veel granieten daar kenmerken zich door blauwe tot grijs-blauw gekleurde kwarts.

Uppsalagraniet___-_Haddorf__Dldjpg Graniet_met_blauwe_kwarts_-_Horne_Naes_Fnen_Den

Uppsalagraniet - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.). De meeste Uppsalagranieten bezitten blauwachtige kwartsen.

 

 

Blauwkwartsgraniet - Zwerfsteen van Horne Naes, Fünen (Dk.).

De herkomst van deze graniet is onbekend. De vele hoekige, idiomorfe plagioklazen doen denken aan metablasten, kristallen die door metamorfose in vaste toestand in het gesteente zijn ontstaan. 

 

 

 


De blauwe tot melkwitte tint van kwarts kan ook het gevolg zijn van vervorming. Veel granieten in Scandinavië werden (lang) na hun ontstaan blootgesteld aan vervormende krachten in de aardkorst, waardoor in de gesteenten deformatie optrad. Als gevolg hiervan zijn o.m. in kwartskristallen roosterdeformaties ontstaan, d.w.z. de wijze waarop de verschillende atomen in het kwartskristal zijn gerangschikt, veranderde. De egaal melkblauwe kleur van deze kwarts is te vergelijken met de blauwe kleur van sterk samengeperst, compact gletsjerijs. Die kleur is ook te danken aan interne deformaties van ijskristallen.

 

 

Porfirische_biotietrapakivi_met_blauwkwarts_-_Gieten_Drjpg Blauwkwarts_in_rapakivigraniet_-_Haren_Grjpg

Blauwe kwartseerstelingen in rapakivigraniet - Gieten (Dr.).

De grote kwartseerstelingen zijn dikwijls fraai gezoneerd. Intensief blauwgekleurde zones wisselen af met lichter getinte bandjes of zelfs met rookkwarts. De blauwe kleur wordt veroorzaakt door bijzonder kleine en vooral dunne naaldjes van rutiel, die vaak in een bepaalde richting georiënteerd zijn. Het invallende licht wordt grotendeels geabsorbeerd, alleen het blauw wordt door de dunne naaldjes verstrooid.

Blauwkwarts eersteling in een porfeirische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Haren (Gr.).

Duidelijk is te zien dat de blauwe kleur niet gelijkmatig in het kristal verdeeld is. Aan de buitenzijde bevindt zich een smalle zone van rookkleurige kwarts. Onder de binoculair zijn de uiterst dunne rutielnaaldjes te zien. 

Blauwkwarts_in_verweerde_graniet_-_Hoge_Veld_Norg_Drjpg Blauwkwartseersteling_in_Finsegranietporfier_-_Heiligenhafen

Blauwe kwarts in verweerde graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).

In Scandinavië komen opvallend veel granietsoorten voor met blauwe tot blauw-grijze kwarts. In bovenstaande graniet is de blauwe tint gelijkmatig verdeeld. Dit zou kunnen wijzen op roosterdeformaties in de kwartskristallen.

 

Blauwe kwartseerstelingen in een Finsegranietporfier - Zwerfsteen van Heiligenhafen, Oostzee (Dld.).

 

De mate van blauwkleuring wisselt nogal, soms echter kleuren de kwartseerstelingen intensief blauw, maar nooit neigt de kleur naar die van amethist, zoals in sommige Smalandgranieten wel het geval is.

 


 

Rode, door ijzer (hematiet) gekleurde kwarts zien we regelmatig bij verweerde zwerfstenen, die in verweerde keileem dicht onder het aardoppervlak lagen. De roodkleurign beperkt zich bij deze stenen tot de buitenzijde. Maar pas op, Bornholmgranieten bezitten ook roodgekleurde kwartsen, ook van binnen.

 

 

Graniet_met_rode_kwarts__-__Exloo_Drjpg Verweerde_Alandkwartsporfier_met_roodachtige_kwarts_-_Hoge_Veld_Norg_Drjpg

Rode kwarts in verweerde graniet - Zwerfsteen van Exloo (Dr.).

De intensief rode kleur van de kwarts in deze graniet is niet primair. Bij het doorslaan blijkt dat de kleur daar glasachtig grijs is. Zwerfstenen die in het Hondsruggebied in verweerde rode keileem aan het oppervlak liggen of uit de bouwvoor komen, bezitten opvallend vaak rode kwarts. De rode kleur is te danken aan ijzerinfiltratie, dat in de vorm van hematiet heel dunne huidjes op de korrelgrenzen en in barstjes van de kwarts vormt. De rode kleur is dus het gevolg van verweringsprocessen, waarbij circulerend bodemwater een belangrijke rol speelt. 

Ronde kwartseersteling in verweerde Alandkwartsporfier - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).

Iets vergelijkbaars, maar duidelijk minder intensief rood, zijn de ronde kwartseerstelingen in deze Alandrapakivi. Ook hier is de rode kleur te danken aan het afzetten van dunne huidjes van hematiet.

 

 


 

Het breukvlak van kwarts is oneffen, glasachtig vaak met een splinterige of schelpvormige breuk. In zwerfstenen vormt kwarts meestal aggregaten van kleinere kristallen. Het breukvlak daarvan is oneffen en vetglanzend.

 

 

Bergkristal_breukvlak_-_Madagaskar Grijze_magmatische_kwarts_-_Groningen

Kwarts, breukvlak - Madagaskar.

Ondanks de fraaie vorm van kwartskristallen splijt het mineraal onregelmatig schelpvormig. De breukvlakken bezitten een opvallende harde vetglans. Omdat kwarts onder normale omstandigheden chemisch niet verweert, blijft de glans in de bodem behouden.

Grijze kwarts - Zwerfsteen van Groningen.

Zwerfstenen die louter uit kwarts bestaan, zijn vaak (diagenetische of metamorfe) kwartsieten of het zijn door het ijs afgeronde brokstukken uit grootkorrelige pegmatieten. De kwarts hierboven is afkomstig uit een pegmatiet. Dergelijke kwarts noemen we magmatische kwarts.

Rookkwarts_-_Evje_Noorwegen Grijze_kwarts_-_Werpeloh_Dldjpg

Rookkwarts - Fragment uit een pegmatiet bij Evje, Noorwegen.

Rookkleurige kwarts komt in granieten, vooral in rapakivi's, veel voor. De kleur wisselt nogal van heel licht rookkleurig tot bijna zwart. In de bekende porfierische rapakivi van Kökar is de kleur zo donker dat verwisseling met biotiet dreigt.

Grijze, glazige kwarts - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Dit is een veelvoorkomende kwartskleur, glazig, halftransparant met flauwe, iets melkachtiger lijntjes erin. Ook dit kwartsbrok is van magmatische afkomst.

 


 

 

Kwarts is zeer resistent. In de bodem wordt het chemisch niet of nauwelijks aangetast. Vandaar dat oude breukvlakken nog hun typische vetglans vertonen. Kwarts is ook hard. Met een stalen kraspen of met een stalen mes is het niet te bekrassen. Omgekeerd wel! Blijft na het krassen met een mes een dun metaalstreepje achter, dan is het zeker kwarts. Zien we op het mineraal een wit krasje verschijnen, dan zou het om calciet kunnen gaan. Beide mineralen tonen bepaalde overeenkomsten, maar hebben een verschillende hardheid.

 

 

Lage_kwarts_-_Zillertal_Oostenrijk

Kristalgroep van kwarts - Zillertal, Oostenrijk.

Deze en andere fraaie kristalgroepen zijn van zogenoemde 'lage kwarts'. Dat is kwarts dat bij een lagere temperatuur dan 573 graden C. is gevormd, meestal uit waterige oplossingen, in holten of spleten van gesteente. 

 

 


Kwarts komt in zwerfstenen in twee vormen voor: lage (temperatuur) kwarts en hoge (temperatuur) kwarts. Lage kwarts komt het meest voor, het is gekristalliseerd bij temperaturen lager dan 573 graden Celsius. De kristallen van lage kwarts bezitten in kristallijne zwerfstenen doorgaans geen eigen kristalvorm. Ze vormen onregelmatige aggregaten en klonters tussen de veldspaten. Lage kwarts kristalliseert meestal als laatste, waardoor het de overgebleven ruimten tussen andere mineralen opvult. Kristalliseert lage temperatuurkwarts uit in spleten en holruimtes, dan vormen zich afhankelijk van de omstandigheden korte of langere zeszijdige zuiltjes die afgezet zijn met een punt. Glashelder heten dergelijke kwartskristallen bergkristal, in andere gevallen gewoon kwarts. Hoewel kwartszuiltjes in verzamelingen doorgaans maar een paar centimeter lang zijn, zijn de grootste tot dusver gevonden kwartskristallen tientallen meters lang. De grootste is bijna 50 meter! Waar? In Namibië, in zuidelijk Afrika.

 

 

Glazig_grijze_kwarts_in_graniet_-_Hubertsberg_Oostzee_Dldjpg Pegmatiet_-_Groningen

Glasheldere kwarts in graniet - Zwerfsteen van Hubertsberg, Oostzee (Dld.).

De meeste kwarts in granieten is lage kwarts. De kristallen hebben geen eigen vorm, maar vullen als laatste kristallisatieproduct de overgebleven ruimten tussen de andere mineralen op. Dergelijke kwarts is dus xenomorf, in tegenstelling tot idiomorfe kwarts, zoals hieronder.

Pegmatiet - Zwerfsteen van Groningen

In grootkorrelige pegmatieten vormt kwarts vaak onregelmatige klodders, vaak grijs gekleurd. Aan de steen is te zien dat het mineraal harder is dan de omringende veldspaat. De kwartsen steken enigszins uit. Ook valt op dat de kwarts in pegmatiet vaak de neiging heeft om paralelle lijsten te vormen. Op dwarsdoorsnede tekenen deze zich af als slordige schriftgranitische figuurtjes.

 

 


De andere vorm van kwarts is zgn. 'hoge kwarts'. Deze ontstaat bij temperaturen boven 573 graden Celsius. Dit kwartstype vormt doorgaans kleine, zeszijdige dubbelpiramides in kwartsporfieren en in sommige rapakivizwerfstenen (Rode Oostzeeporfier, Pyterliet, Hagagraniet). De kwartsen zijn te herkennen aan hun vierkante of zeshoekige doorsneden.

 

 

Pegmatitische_rapakivi_met_idiomorfe_kwarts_3_-_Emmerschans_Drjpg Eerstelingen_van_hoge_kwarts_in_Dala_kwartsprofer_-_Sellingerbeetse_Grjpg

Idiomorf kwartskristal in rapakivipegmatiet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).

Pegmatieten ontstaan pas op een moment als het magmalichaam zelf voor het grootste gedeelte vast is geworden. Uit het zeer dunvloeibare restmagma ontstaan in relatief korte tijd zeer grootkorrelige kwarts/veldspaatgesteenten. Dit bij een betrekkleijk lage temperatuur. pegmatietvorming in rapakivi's is overigens een zeldzaam verschijnsel. De herkomst uit de onderste regionen van de aardkorst is de oorzaak dat in het magma weinig water aanwezig was.

Rapakivipegmatieten kristalliseerden bij een veel hogere temperatuur, in ieder geval hoger dan 573 graden C. Vandaar dat de kwartsen hier dubbelpiramiden vormen . Op de foto is daarvan een helft te zien met zes vlakken. Deze kwartsvorm noemt men 'hoge kwarts' .

 

Dalakwartsporfier - Zwerfsteen van Sellingerbeetse (Gr.). In het gesteente vallen grijze, hoekige, vaak vierkante kwartseerstelingen op. Ook hier zijn het doorsneden van kleine dubbelpyramides. Rhyolieten en dus ook kwartsporfieren komen bij vulkanische uitbarstingen van van grote diepte. Dank zij de hoge temperatuur in de onderste delen van de aardkorst kristalliseert kwarts als zgn. 'hoge' kwarts. Deze kwartsvorm ontstaat bij temperaturen hoger dan 573 graden C.

 

 

 



Bijzonder zijn de grote, ronde tot ovale kwartseerstelingen in Alandkwartsporfier en andere rapakivivariëteiten. Ook in sommige Smalandporfieren zijn ze aanwezig. Oorspronkelijk vormden de kwartsen dubbelpiramides, die als gevolg van verandering in samenstelling van het magma voor een deel weer oplosten. De corrosie was het sterkst aan de randen en aan de uitstekende delen van de kristallen, vandaar de ronde vormen van kwartsen en kaliveldspaatovoïden in respectievelijk Alandkwartsporfier en Alandrapakivi.

 

 

Kwartseersteling_gecorrodeerd_detail_-_Groningen Alandkwartsporfier_kwartseersteling_gecorrodeerd_-_Roodkerk_Frjpg

Kwartseersteling, vergroot in rapakivigraniet - Zwerfsteen van Groningen.

De ronde vormen van veel kwartseerstelingen in rapakivi's zijn veroorzaakt door corrosie. Na hun vorming zijn de relatief grote dubbelpiramides door magmatische oplossing aangetast. Hierbij lossen de naar buiten stekende delen van de kristallen, zoals punten en ribben, het snelst op. Over blijft een rondachtig kristal met door corrosie gevormde oplossingsgaatjes en dito gangetjes, die naderhand met kleurige veldspaatmassa zijn opgevuld. Deze 'gespleten' kwartskristallen zijn karakteristiek bij veel rapakivi's.

 

Gespleten kwartskristal in Alandkwartsporfier - Zwerfsteen van Roodkerk (Fr.).

Het weer oplossen van reeds gevormde kristallen in magma is dikwijls het gevolg van samenstellingsverschillen in hetzelfde magma dat ontstaat naar mateer steeds meer nieuwe mineralen ontstaan. Bij de vorming hiervan worden bestanddelen aan het magma onttrokken. Hierdoor verandert de samenstelling van het resterende magma. In rapakivigesteenten komt dit verschijnsel relatief vaak voor, ook bij eerstelingkristallen van veldspaat. De bekende ronde veldspaatballen (ovoïden) in deze granieten maken de indruk dat ze hun ronde vorm gekregen hebben door herhaaldelijk oplossen en opnieuw aangroeien.

 

 

 

 

 

Vstervikkwartsiet_-_Donderboerveld_Drjpg

Västervikkwartsiet - Zwerfsteen van Donderboerkamp, Norg (Dr.).

Blauw gekleurde kwarts is niet uitsluitend aan magmatische gesteenten voorbehouden. Deze Zuidzweedse kwartsiet is metamorf. Het gesteente is als gidsgesteente goed herkenbaar, maar toont wel alle mogelijke gradaties tussen grijswit en amethistblauw.

 

 

 

 

up Terug.

© 2010-heden Kijkeensomlaag.nl
Flag Counter