Veel zwerfsteen-ignimbrieten zijn ontstaan uit de afzettingen van pyroklastische stromen, ook wel gloedwolken genoemd. Pyroklastische stromen ontwikkelen zich alleen bij zeer heftige vulkanische uitbarstingen. Tijdens het Precambrium teisterden dergelijke vulkaanuitbarstingen meermalen delen van wat nu Scandinavië is. Vandaar dat ignimbrieten veel als zwerfsteen te vinden zijn.

Minder bekend is dat ignimbrieten ook veel voorkomen op sommige Canarische eilanden, het vakantie-eiland Gran Canaria voorop. Deze ignimbrieten zijn geologisch gezien nog erg jong, vandaar dat deze in uiterlijk nogal verschillen van onze noordelijke zwerfstenen.

 

Als over kwartsporfier gesproken wordt, dan hebben we het in veel gevallen over ignimbriet. Sommige zwerfsteenporfieren zijn door hun karakteristieke structuur zelfs op het eerste gezicht al als ignimbriet te herkennen. Maar om te zeggen dat porfieren met een duidelijke ignimbrietstructuur veel voorkomen? Nou nee, dat valt tegen. Een zoekdag is pas geslaagd als je een zwerfsteen vindt met een duidelijke 'eutaxietische' structuur, het ultieme kenmerk van een ignimbriet. Maar, wat is ignimbriet eigenlijk voor gesteente?

 

 

Rode Oostzeeporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Deze kwartsporfier toont een duidelijke eutaxietische ignimbrietstructuur.  Met dit karakteristieke beeld in gedachten, herkennen we elders op de wereld ook andere ignimbrieten, zoals op de Canarische eilanden.

 

 

Ignimbrieten zijn vulkanieten, gesteenten dus van vulkanische oorsprong. Ze komen niet allen voor in Scandinavië, ook in andere Europese landen komen op tal van plaatsen ignimbrieten voor. Ignimbrieten zijn van alle tijden. Als zwerfsteen zijn de meeste ruim 1,5 miljard jaren oud, maar toch verschillen deze in structuur nauwelijks van ignimbrieten die pas 'gisteren' zijn ontstaan.

 

Voor liefhebbers die het aangename met wat meer nuttiger zaken willen combineren, is het interessant te weten dat ignimbrieten in allerlei verschijningsvormen veelvuldig voorkomen op de Canarische eilanden. Deze eilanden zijn bij toeristen al tientallen jaren 'in'. De eilanden liggen in de Atlantische Oceaan voor de kust van Marokko. Er heerst een klimaat dat wel eens als ‘eeuwige lente’ wordt aangeduid. Een ideale locatie dus om in het winterhalfjaar een korte vakantie door te brengen of om te overwinteren en tegelijk te zien hoe deze gesteenten zich in het droge vulkanische landschap manifesteren en hoe ignimbriet er van dichtbij uitziet.

 

 

 

 

Hoewel ignimbrieten niet zeldzaam zijn is de beperkende factor het meenemen ervan. De Canarische eilanden zijn

voor de meesten alleen vliegend te bereiken. Het meenemen van bagage is beperkt en onderworpen aan de grillen van luchtmaatschappijnen, waarbij het woord gratis steeds minder vaak te horen valt. Voor een amateurgeoloog is het vaak onthutsend te vernemen hoe weinig er meegenomen mag worden. Ben je dan ook nog liefhebber van gesteenten dan is enige vindingrijkheid wel op zijn plaats.

 

 

Centrale deel van Gran Canaria met op de achtergrond de karaktertistieke punt van Roque Nueblo. Het vulkanische landschap op Gran Canaria is sterk geërodeerd. Het resultaat is een ruig landschap met diepe en soms brede valleien (barranco's) en steile en grillige graten en rotspieken .

 

 

Een vulkanische oorsprong
De Canarische eilanden liggen zo zuidelijk dat ze te maken hebben met

passaatwinden. Deze vrijwel permanent uit het noordoosten waaiende wind

maakt dat de zuid- en zuidwestzijde van de grotere eilanden in de wolken-

en regenschaduw liggen. Het gevolg is een gortdroog, halfwoestijnlandschap,

dat een opvallend contrast vormt met de veel vochtiger, groene noordkant van

de eilanden.

Alle eilanden danken hun ontstaan aan vulkanisme. Dat ze zo dicht bij

elkaar in de  oceaan liggen, is te danken aan een merkwaardige geologische ‘afwijking’.

Onder de zeebodem bevindt zich vermoedelijk een ‘hotspot’. Uit de diepte van

de aardmantel welt basaltisch magma naar boven. Dit magma verzamelt zich

aan de onderkant van de oceanische aardkorst in een aantal kleine en grotere

magmareservoirs, die van tijd tot tijd tot uitbarsting komen. En dat al vele miljoenen jaren lang.

 

 

Gran Canaria. Satellietfoto van het cirkelvormige vulkaaneiland. Vooral het zuid- en zuidwestelijke deel van het eiland is sterk ingesneden door diepe valleien, die men barranco's noemt.

 

 

De karige begroeiing op de zuidkant van de vulkanische eilanden maakt dat

de landschappen daar in feite een één groot geologisch en vulkanologisch

openluchtmuseum vormen. De landschappelijke decors met hun grillige

rotspartijen en ravijnen zijn zeer wisselend, zowel in structuur als in kleur. Als men daar met de auto doorheen of langs rijdt, ontvouwt zich een keur aan gesteenten.

Op vrijwel alle eilanden in de archipel komen ignimbrieten voo, maarnergens zoveel in zo goed ontsloten als op Gran Canaria. Dit laatste is vooral in het zuiden van Gran Canaria het geval. In barranco's komen 

in droge rivierbeddingen rolstenen en zwerfblokken van fraai getekende ignimbrieten bij

honderden voor. De meeste komen van hogerop uit het

centrale deel van het eiland. Sommige hebben in de loop van de tijd een

kilometers lang transport ondergaan. Zijn het daarmee dan ook zwerfstenen? Strikt genomen

niet. Ze zijn van lokale herkomst met het moedergesteente kortbij. Wel kun je deze rolstenen goed vergelijken met onze zwerfstenen van ignimbriet. De overeenkomsten zijn soms frappant.

 

 

Tenerife met op achtergrond de vulkaan Teide. Deze vulkaan rijst ca.1500 meter hoog boven de caldera uit. Deze caldera is ontstaan na meerdere, enorme uitbarstingen waarbij er een ca. 20 km. brede instortingskrater (caldera) is ontstaan. Op de bodem ervan vormde zich in de loop van de tijd een nieuwe vulkaan. De 'staafjes' op de vulkaanhelling zijn de masten van de kabelbaan, waarmee men tot ca. 100 m onder de top komt. De caldera (Las Canadas) is grotendeels vlak met hier en daar grillige rotspartijen van voornamelijk trachietische gesteenten. Het zijn restanten die overbleven na de uitbarsting. In het midden is nog een gedeelte van een roestig verweerd veld te zien van bloklava.

 

 

Vergeleken met de eilanden in de buurt (Tenerife, La Palma en La Gomera) komen

op Gran Canaria op uitgebreide schaal ignimbrietafzettingen voor.

Het aantal typen ignimbriet is groot. Niet alleen verschillen deze qua uiterlijk sterk van elkaar, ook in samenstelling bestaat

er variatie, hoewel dit laatste aspect voor de gewone, stenenzoekende toerist

nauwelijks een rol speelt. Met een zakloepje kom je niet ver.

Naast ignimbrieten kent Gran Canaria nog tal van andere vulkanische gesteenten.

Zo zijn er allerlei soorten of beter typen basalt te vinden. Hetzelfde geldt voor fonoliet, een aan

kiezelzuur onderverzadigd gesteente, trachiet enz. Bijna allemaal vormen ze

lava- en tufgesteenten, met zoals gezegd daarbij een hele reeks

ignimbrieten. Uit diepere delen van het vulkaanlichaam zijn meer grofkorrelige

gesteentesoorten afkomstig. Ze hebben het karakter van gabbro,

syeniet en foyaiet. Deze laatste is een nefeliensyeniet. Heel merkwaardig dat je soms op de eilanden rolstenen van syeniet vindt, die sprekend op Nordmarkiet lijken. Nordmarkiet is een zwerfsteensyeniet afkomstig uit het aan syenieten zo rijke Oslogebied in Zuid-Noorwegen. Vergelijkbare dieptegesteenten zijn voornamelijk te vinden als insluitsel

in vulkanisch gesteente of komen voor als losse rolsteen op de bodem van diep uitgesleten ravijnen, die men daar barranco's noemt.

 

 

 

 

Het vulkanisme op Gran Canaria
Gran Canaria is vanuit de lucht bijna rond en rijst als een vlakke, zij het sterk ingesneden, koepel de

omringende oceaan omhoog. Het eiland is een schildvulkaan die duizenden meters diep

op de oceaanbodem wortelt. Het vulkanisme op Gran Canaria is sinds het

Mioceen (Tertiair) al een slordige 15 miljoen jaar actief. Hoewel het eiland

door de gemiddelde toerist niet met een vulkaan in verband gebracht wordt, is

het vulkanisme op Gran Canaria overal aanwezig en zeker niet ‘dood’, zoals vaak

beweerd wordt. Bij de meeste vulkanen op aarde wisselen in de loop van hun

bestaan actieve perioden af met minder actieve perioden. Op Gran Canaria is dit

niet anders. De laatste uitbarstingen dateren van enige duizenden jaren terug.

Dit gebeurde vooral in het noordoosten van het eiland in een gebied rond de stad

Telde en de hoofdstad Las Palmas. Verspreid in het landschap daar liggen tientallen

roestbruine, basaltische slakkenkegels.

 

 

Landschap met slakkenvulkanen bij Telde in het noordoosten van Gran Canaria. Deze vulkaankegels zijn in historische tijd gevormd. De meeste dateren van enkele duizenden jaren geleden.	Slakkenvulkanen bestaan uit basaltisch materiaal. Uitgeworpen klodders en slierten lava stolden gedurende hun luchtreis niet helemaal waardoor ze bij het neerkomen vervomden en aan elkaar sinterden.

 

 

De vulkanische geschiedenis van Gran Canaria begon zo'n 14.5 miljoen en 14.1 miljoen jaar geleden met de vorming van een

vlakke schildvulkaan op de bodem van de Atlantische Oceaan. In een

viertal fasen werden vooral basalten geproduceerd (de Güigüi- en Hogarzales-

formaties). Deze actieve, basaltische periode werd gevolgd door een langdurige

fase waarin zeer heftige uitbarstingen optraden, vergezeld van pyroklastische stromen.
 

Gedurende bijna 5 miljoen jaar werd door een serie opeenvolgende eruptiefasen met bijbehorende pyroklastische

stromen een geweldige hoeveelheid los vulkanisch materiaal over het eiland verspreid.

Hierbij ontstond tussen 14,1 en 13,3 miljoen jaar de twintig kilometer

brede Caldera de Tejeda, een enorme instortingskrater waarvan de restanten het

landschap op het centrale deel van Gran Canaria bepalen.
 

 
Er zijn in die periode twee reeksen ignimbrieten ontstaan, die in samenstelling

van elkaar verschillen. De meest bijzondere daarvan is de Formatie van Mogan met minstens 15 afzonderlijke

ignimbrietafzettingen van vooral van rhyolietische samenstelling.

Deze ignimbrieten zijn in het westen en in het noordwesten van het eiland, vooral

tussen de plaatsen Mogan en San Nicolas prachtig ontsloten.

 

 

Vooral in het zuiden en zuidoosten van Gran Canaria zijn op uitgebreide schaal ignimbrietafzettingen aanwezig. Ze zijn deels van rhyolietische samenstelling, zoals tussen de plaatsen Mogon en San Nicolas. Halverwege bij Fuente de Los Azulejos de Inagua zijn fraaie, blauwgroen gekleurde, slecht verkitte ignimbrieten en tuffen ontsloten. De blauwgroene kleur heeft niets met koper te maken. De kleur is het gevolg van hydrothermale omzetting waarbij chloriet en epidoot zijn ontstaan. Deze kleuren het gesteente groenachtig.

In de omgeving van Arguineguin in het zuiden van Gran Canaria zijn in de gelijknamige barranco op diverse plaatsen fraaie ontsluitingen te zien in fonoliet-ignimbriet.

 

 

Fuente de Los Azulejos de Inagua

Een 'must' op Gran Canaria is een bezoek aan de prachtige blauwgroene 'kopertuffen' bij Tasarte.

Ze zijn langs de hoofdweg van Mogan naar San Nicolas prachtig ontsloten bij

Fuente de Los Azulejos. Parkeren is geen probleem en 'een terrasje pikken'

ook al niet. De diep blauwgroene, versinterde tufafzettingen zijn al

van verre zichtbaar. Het is een zeer fotogenieke plek. De opvallende kleur

maakt dat deze afzetting ook verderop richting San Nicolas, hoog in de bergwand,

goed te vervolgen is. 

 

Bij Fuente de Los Azulejos de Inagua zijn daarnaast ook prachtige compacte en fraai

gekleurde ignimbrieten langs de weg ontsloten. Te voet zijn de rose

gesteenten makkelijk te bereiken en te bemonsteren. Ze zijn een paar honderd

meter voorbij het restaurant direct langs de weg ontsloten.

 

 

Tuf- en ignimbrietafzettingen van Fuente de los Azulejos de Inagua, een paar kilometer westelijk van de plaats Mogon. Op deze locatie zijn fraaie rhyolitische ignimbrieten ontsloten. De fraaie kleuren zijn te danken aan hydrothermale omzetting.	De opvallend gekleurde blauwgroene tufafzetting is in de richting van San Nicolas, hoog in de rotswand op veel plaatsen te vervolgen. De gelaagde structuur in de rotswand en de bruine rotspartijen boven de gekleurde tufafzetting zijn keiharde ignimbrieten.
Rhyolietische ignimbriet met talrijke insluitsels van gesteentefragmenten. Deze ignimbriet is pal langs de weg, enige honderden meters voorbij Fuente de los Azulojos de Inagua, ontsloten.	De typische ignimbrietstructuur valt vooral van dichtbij goed waar te nemen. De donkere vlekken zijn gesteentefragmenten die bij de uitbarsting meegesleurd werden en samen met het fijnere materiaal werden afgezet. De gekleurde rand om de steenbrokken zijn reactieranden.

 

 

Schuin tegenover hetzelfde restaurant kunnen de vulkanische afzettingen

beklommen worden, tenminste als we de koperkleurige afzetting van dichtbij

willen bekijken. Het gesteente zelf ligt in brokstukken onder aan de helling

en is makkelijk te verzamelen. Het gesteente is poreus en doorgaans zwak verkit.

Met koper heeft de kleur in het gesteente niets te maken, ondanks de verzekering

van de uitbater van het restaurant dat dit wel het geval is. De kleuren zijn veroorzaakt door hydrothermale omzetting.
 

 

Op dezelfde plaats is een keihard, splinterig brekend en fraai gelaagd roodkleurig type

ignimbriet te verzamelen. Het gesteente heeft een rhyolietische

samenstelling. Deze locatie bij Fuente de Los Azulejos is een plaats die de

geologisch geïnteresseerde toerist zeker niet mag overslaan.

 

 

Rhyolietische ignimbriet van Azulejos de Inagua. Opvallend zijn de licht golvende slierten en banden (fiamme) van waarschijnlijk vrij grote puimsteenbrokjes. Na de afzetting van het gloeiend hete materiaal zijn deze tot strepen vervormd.	Rhyolietische ignimbriet van Fuente de Los Azulejos de Inagua. Het monster is geslagen direct onder de blauwgroene tufafzetting. Het is een zeer dichte, bijna helleflint-achtige ignimbriet met een fraaie 'stromingsgelaagdheid'.

 

 

De tweede serie ignimbrieten is meer fonolietisch van aard, d.w.z. de samenstelling van het

oorspronkelijke magma was SiO2-armer, waardoor er naast kaliveldspaat ook

veldspaatvervangers (foïden) zijn gevormd. Een bekend type foïd is het mineraal

nefelien, dat als bestanddeel in enkele Zuid-Noorse syenieten bij

zwerfsteenliefhebbers goed bekend is. Deze tweede serie uitbarstingen vat men samen

onder de Formatie van Ayagauras. De reeks bestaat uit minstens zes afzonderlijke

ignimbrietafzettingen. De vorming dateert uit de periode van 13,3 tot 8,6 miljoen

jaar geleden.

 

 

In het gortdroge landschap in het zuiden van Gran Canaria tekenen donkere fonolietische ignimbrietafzettingen zich duidelijk in de rotswanden af.	Lichtkleurige ignimbriet bij Barranquillo Andrés in de Barranco de Arguineguin. De hitte van het vulkanische materiaal waaruit deze ignimbriet na verloop van tijd ontstond heeft de onderliggende vulkanische afzetting verbrand. Vandaar de typisch oranjebruine kleur ervan.

 

 

Ignimbrieten uit de Formatie van Ayagauras vinden we vooral in het zuiden en

zuidwesten van het eiland. Met name langs de kustweg tussen Arguineguin en

Puerto de Mogan zijn ze over kilometers lengte prachtig ontsloten. Ignimbrieten

domineren ook de oostwand van de grote Barranco de Fataga, die in zijn volle

lengte met de auto te berijden is.

Een andere fraaie route met veel ignimbrieten is de weg van Arguineguin door

de Barranco de Arguineguin richting Barranquillo Andrés. Na een kleine twee

kilometer versmalt het dal waarbij vooral links van de weg in de rotsen prachtige ,

ietwat poreuze ignimbrieten ontsloten zijn. In de droge rivierbedding liggen vele honderden

rolstenen van ignimbrieten die van hogerop afkomstig zijn.

Verder landinwaarts komen we nog meer geologisch fraaie ontsluitingen tegen.

Ook voorbij El Palmarete zijn bijzonder

fraaie ignimbrietafzettingen te zien. Op een paar plaatsen worden deze

afgedekt door afzettingen van conglomeraat, ontstaan

uit modderstromen en steenlawines. Ze bevatten enorm grote,

afgeronde steenblokken. Heel imposant om te zien en om te beseffen dat

dergelijke moddermassa’s zulke zware steenblokken moeiteloos kunnen

transporteren. De ontsluitingen in de ignimbriet zijn nog tamelijk vers, waardoor de structuren

in de gesteenten nog heel goed te zien zijn. Het is heel makkelijk om daar

vandaan een paar fraaie handstukken mee te nemen. Een hamer is echter wel wenselijk.

 

 

Modderstroomafzetting op ignimbriet bij El Palmarete, Barranco de Arguineguin. De enorme hoeveelheden waterdamp die bij een heftige vulkaanuitbarsting vrijkomen, stijgen op tot hoog in de atmosfeer. Daar condenseert de waterdamp tot regenwolken met als gevolg hevige slagregens. Het regenwater vermengt zich met het losse vulkanische materiaal, waardoor modderstromen ontstaan. Deze lahars richten vaak enorme verwoestingen aan. Door hun grote soortelijke massa nemen ze talrijke, ook zeer grote steenbrokken mee.

Laharafzetting van dichtbij. Het afgezette materiaal vertoont geen spoor van sortering - El Palmarete, Barranco de Arguineguin.

 

 

Bepaald indrukwekkend is Barranco de Fataga. Volg vanuit

Maspalomas/Playa del Ingles de weg naar Fataga. Na een paar

kilometer ligt links van de weg een 'Mirador', vanwaaruit je een prachtig uitzicht

hebt op de grote vallei met zijn verschillende vulkanische afzettingen. 

Ignimbrietafzettingen, maar ook fonolietlava’s tekenen zich duidelijk af in

de rotswanden van de vallei.

 

 

Panoramafoto van de Barranco de Fataga, in het zuiden van Gran Canaria. De kijkrichting is noord. De barranco verloopt van schuin links beneden naar rechtsboven. Helemaal achteraan zijn indrukkende voorbeelden zichtbaar van bergstortingen. Rijdende in de richting van Fataga, komt u er vanzelf langs.

 

 

De steile rotswand aan de overzijde van de barranco laat nog iets anders zien. 

Vooral op de achtergrond, richting Fataga is dit duidelijk zichtbaar.

In het verleden zijn grote delen van de vulkanische barrancowand door de

zwaartekracht afgebroken en in het dal gestort. Enorme puinhellingen

zijn er het resultaat van. Dat het tamelijk lang moet zijn geleden is te

zien aan de typische roestbruine kleur van het puin.

 

 

Hoog in de rotswanden bij Fataga zijn opvallend horizontale, donker gekleurde fonolietische ignimbrietafzettingen te zien.

 

De dikte van de afzonderlijke ignimbrietlagen op Gran Canaria variëert van

1,5 tot meer dan 40 meter. Het mooist en ook het meest compact zijn de

ignimbrieten langs de weg boven Fataga, halverwege San Bartolomé de

Tirajana. De gloedwolkafzetting bereikt daar zijn grootste dikte. Het

gesteente is sterk versinterd en bezit doorgaans een prachtige, sterk

afgeplatte fiamme-structuur.

 

 

Voorbij Fataga richting San Bartholomé zijn langs de weg fraaie ontsluitingen in allerlei ignimbrieten te zien. Opvallend zijn de lange smalle fiammes in het gesteente. Ze ontstonden uit brokstukken puimsteen die door de hitte en het gewicht van het bovenliggende materiaal tot pannenkoekachtige vormen platgedrukt werden.	Ignimbriet met een insluitsel van porfirische fonoliet.Goed te zien is dat het van oorsprong losse vulkanische materiaal door compactie samengedrukt is. De laagjes smeren zich a.h.w. om het gesteentefragment heen.

 

 

In totaal is er in de lange vulkanische geschiedenis op Gran Canaria uit de Tejeda-caldera

een slordige 1000 km3 materiaal uitgestoten, dat in een dikte van soms meer

dan 500 m over de oude lava’s van de basaltische schildvulkaan is komen te

liggen en voor een belangrijk gedeelte ook in het omringende zeegebied is

afgezet. Erosie heeft in de loop van de tijd een flink deel van deze vulkanische

gesteenten opgeruimd. Dit is duidelijk te zien aan de diepe en vaak ook brede

valleien waarmee het eiland doorsneden wordt. Vanuit de lucht valt het

radiaire patroon van deze barranco’s bijzonder goed te zien. Deze diepe erosiegeulen op de hellingen van de vulkaan,

verbreden zich zeewaarts tot brede, diepe valleien.

Overal in het gebied zijn onderaan de rotswanden en vooral in de droge

rivierbeddingen prachtige handstukken en rolstenen van ignimbriet te vinden.

Ze zijn in alle stadia van compactie en versintering te vinden. Het mooist 

zijn dichte ignimbrieten. Deze tonen de karakteristieke 'eutaxietische'

fiamme-structuur het duidelijkst.

 

Hieronder volgen een aantal voorbeelden van ignimbrieten die op

Gran Canaria verzameld zijn.

 

 

Ignimbriet - Los Sitios de Arriba, Barranco de Fataga, Gran Canaria.	Losse rolsteen van fonolietische ignimbriet met talrijke insluitsels van omgezette fonoliet. Sommige insluitsels zijn door de hitte plastisch vervormd.  'Zwerfsteen' van Maspalomas, Gran Canaria.
Fonolietische ignimbriet met duidelijk fiamme-structuur - Barranco de Arguineguin, Gran Canaria.	Fonolietische ignimbriet - Barranquillo Andrés, Barranco de Arguineguin, Gran Canaria.
Ignimbriet met talrijke plastisch vervormde gesteentebrokken en kleine lichtkleurige fiamme - Montana de la Data, El Tablero, Gran Canaria.	Zeer dichte, dungelaagde 'lava' van fonolietische ignimbriet - Barranco de Arguineguin, Gran Canaria.
Lichtkleurige, slecht verkitte ignimbriet met insluitsel - Montana de la Data, El Tablero, Gran Canaria.	Fonolietische ignimbriet met fraaie fiamme-structuur - Puerto Rico, Gran Canaria.
Ignimbriet met fiamme en uitgewalste gesteentefragmenten - Barranco de Arguineguin, Gran Canaria.	Fonolietische ignimbriet met uitzonderlijk lange fiamme - Punta de la Guancha, Gran Canaria.

 

Terug