Vroeg of laat komt iedere verzamelaar wel een bijzonder kei tegen, die zich onderscheid door zeldzaamheid of door een bijzondere mineralogische samenstelling. Soms gaat het dan ook nog om een zwerfsteensoort die nog niet eerder in ons land herkend is. 

Eén van de keien die te midden van vele bij het inrichten van de keientuin in Borger aangevoerd werd, viel op door zijn afwijkende, donkere kleur en het feit

dat hij op een vreemde manier aan het afschilferen was. Met een zakmes kon 

gemakkelijk een kleine centimeter dikke buitenlaag van de steen

losgepeuterd worden. De afgeronde steen was zo’n 60 cm in doorsnede en loodzwaar. Het was duidelijk een basisch gesteente, met een gevlekt uiterlijk, maar leek van dichtbij geen echte gabbro of een diabaas. De steen in de hand nemen was niet mogelijk, dus om het oppervlak letterlijk onder de loep te nemen, moest ik door de knieën. Toen pas bleek zijn bijzondere samenstelling. Naast veel zwartgroene hoornblende vergezeld van waarschijnlijk enige pyroxeen, was veel grijswitte plagioklaas aanwezig en bijzonder veel roodachtige korreltjes rode granaat. 
 

Granaatcoroniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.). Het gesteente doet vanwege roestvorming en het afschilferen op het eerste gezicht denken aan een gewone gabbro of diabaas.	Het bolvormige oppervlak waarlangs een centimeter dikke schil verweerd gesteente makkelijk verwijderd kon worden, is bedekt met roest (=limoniet) afkomstig van verwerende ijzer- en magnesiumrijke mineralen in het gesteente.

Uiterlijk en samenstelling van de steen deden denken aan een

betrekkelijk algemeen zwerfsteentype dat bekend staat als

granaatamfiboliet. Zwerfstenen hiervan zijn doorgaans zwart-wit van kleur met een duidelijke korreling. Vaak zijn ze 

enigszins gestreept met verspreid een wisselend aantal donkerrode

granaten of aggregaten van dit mineraal. Ook fijnkorrelige typen granaatamfiboliet komen voor. De aanwezigheid van rode granaat maakt dat amfibolieten met dit mineraal opvallen en ook makkelijk herkenbaar zijn, ondanks dat de variatie onder dit zwerfsteentype groot is. 

Aan een bepaald type gesteente denken is één ding, een tweede is dat

structuur en samenstelling ermee in overeenstemming moeten

zijn. Dit is hier duidelijk niet het geval. Van enige

streping of foliatie is geen sprake. Het gesteente maakt een uitermate homogene indruk en is bovendien betrekkelijk kleinkorrelig. Bovendien blijkt onder de loep dat de minerale bestanddelen op een bijzondere wijze gerangschikt zijn. De kei is duidelijk geen granaatamfiboliet.

Granaatcoroniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.). De foto toont het enigszins verweerde oppervlak van een schilvormig fragment. Het witte mineraal is plagioklaas. Zwart is vooral hoornblende met hier en daar nog iets van pyroxeen (augiet). De roodachtige mineraalkorrels zijn van granaat. Maatstreep = 1cm.	Detail van de foto hiernaast. De plagioklaas vormt grijswitte aggregaten. De groenzwarte vlekken zijn voornamelijk opgebouwd uit hoornblende met in de kern pyroxeen (augiet). Het roodachtige mineraal in de steen is granaat. Maatstreep = 1cm.

Verder valt op dat de granaatkorreltjes (< 1mm) 

vaag begrensde, smalle kransjes om andere mineralen vormen, in dit geval

om de vleksgewijs verspreide, zeer onregelmatig begrensde aggregaten van

plagioklaas en zwart-groene hoornblende. Dat is niet alleen bijzonder,

bij een paar gesteentesoorten is het zelfs karakteristiek. Gesteenten

waarbij o.m. granaat kransen, ook wel corona’s genoemd, om andere mineralen

vormt, noemt men coronieten. In alle gevallen gaat het om donker getinte,

mafische gesteenten, d.w.z. ijzer- en magnesiumrijke gesteenten. Bij zwerfsteengabbro's komt coronavorming regelmatig voor. De corona's duiden op omzetting, waarbij in gabbro's pyroxeen (augiet) is omgezet in vezelige amfibool (hoornblende).

Ontbreken corona's en zijn de granaatjes heel gelijkmatig in het

gesteente verdeeld, dan hebben we met een ander mafisch gesteente te maken, nl. mafische granuliet. In

beide gevallen gaat het om kleinkorrelige gesteenten, waarbij de

mineraalkorrels vrijwel nooit groter zijn dan een paar millimeter. Mafische,

granaathoudende granuliet en granaatcoroniet gaan geleidelijk

in elkaar over. Beide zijn van metamorfe oorsprong en zijn onder hoge

druk en temperatuur diep in de aardkorst uit andere gesteenten

ontstaan.
 

Coronietische  gabbro - Zwerfsteen van Heiligenhafen (Dld.). Gabbro bestaat uit donkere mineralen, meest pyroxeen en basische plagioklaas. Door de hoge geologische ouderdom zijn veel Zweeds/Finse gabbro's omgezet waarbij pyroxeen door wateropname is omgezet in vezelige hoornblende. Deze laatste vormt een markante donkere zoom om de pyroxeen.	Detail van de steen hiernaast. Veel pyroxenen zijn tot in de kern omgezet in amfibool, sommige niet. Deze laatste zijn te herkennen aan hun grijsgroene kleur, met daaromheen een smalle zoom van hoornblende.

De kei in de Keientuin is gezien zijn structuur een granaatcoroniet. Het gesteente is in hoofdzaak uit vier

mineralen opgebouwd: rode granaat, witte plagioklaas en zwartgroene

hoornblende en augiet (pyroxeen). Tussen deze mineralen zijn nog

korreltjes zwart ijzererts (magnetiet) aanwezig. Hoewel het gehalte

aan hoornblende in deze coronieten vaak aanzienlijk is, is dit mineraal betrekkelijk makkelijk van pyroxeen te onderscheiden.

Hoornblende vormt een smalle zoom aan de buitenkant van de donkere aggregaten en is iets anders van uiterlijk dan de meer naar binnen gelegen, grijsachtig groene augiet (pyroxeen).

 

Aan de buitenkant ziet de steen ziet er grijsachtig, donker gevlekt uit,

met een enigszins bruinachtige kleurzweem die op het eerste gezicht aan roestvorming

doet denken. Roest is zeker aanwezig, maar de lichte ‘roestkleur’ wordt veroorzaakt door talloze

kleine rode granaatkorreltjes. Echte roestvorming is verantwoordelijk voor het gedeeltelijk afschilferen

van de steen. Het ijzer dat hiervoor verantwoordelijk is komt vrij door verwering van 

augiet en hoornblende. Op de overgang

van het enigszins poreus verweerde en niet verweerde deel van het gesteente ontstaat roestbruine limoniet.

Limoniet neemt meer volume in dan ijzer, waardoor de poreus verweerde laag van het gesteente naar buiten wordt gedrukt. Deze typische wijze van verwering zien we bij meer gesteenten, zoals diabaas en basalt.

Granaatcoroniet en mafische granuliet ontstaan onder

extreme omstandigheden, diep in de aardkorst. Zeer hoge druk en een sterk verhoogde 

temperatuur veroorzaken dat mineralen niet langer stabiel

zijn. Ze vallen geleidelijk uiteen, waarbij uit de bouwstenen nieuwe mineraalcombinaties ontstaan. Zo kan zich uit

augiet het mineraal jadeiet vormen. Dit is de hogedruk vorm van dit mineraal. In zeer

extreme situaties waarbij druk en temperatuur zeer hoge waarden bereiken,

ontstaat nog een andere pyroxeensoort, nl. het zeer fraai, grasgroen gekleurde

omfaciet. Samen met rode granaat vormt omfaciet het bijzonder mooie gesteente eclogiet.

Granaat in eclogiet is een reactieproduct dat ontstaat door het uiteenvallen van plagioklaas en de

omvorming van de ene pyroxeensoort in de andere. Vaak wordt

hierbij ook nog enige kwarts gevormd. Eclogiet ontstaat op diepten van minimaal 35 km. Het is het zwaarste gesteente op aarde.
 

Eclogiet - Zwerfsteen van Glinstedst (Dld.). Vrijwel alle eclogieten op aarde zijn omgezet. De oorspronkelijke bestanddelen, vooral de pyroxeen is geheel of gedeeltelijk omgezet in amfibool. Ook de rode granaten in het gesteente maken geen frisse indruk meer. Deze zijn hier en daar dooraderd met hoornblende en chloriet.	Eclogiet - Zwerfsteen van Als (Dk.). In dit grijsgroene, geheel omgezette eclogietgesteente zijn talrijke idiomorfe rode granaten aanwezig. Ze zijn omgeven door een smalle donkere zoom. Deze structuur wordt wel aangeduidt als 'kelyfytisch'. Granaat en pyroxeen in het gesteente zijn (vergaand) omgezet. Beter is om in deze gevallen van retro-eclogiet te spreken.
Granaatamfiboliet - Zwerfsteen van Winterswijk (Coll. Fred Bos). Het zwartwitte gesteente is amfiboliet. Het gesteente is opgebouwd uit zwarte hoornblende en witte plagioklaas. Rode granaten vormen grillige aggregaten, die doorspekt zijn met kleine kwartskristallen. de aggregaten zijn omzoomd door zwarte hoornblende.	Detail van de steen hiernaast. In de vergroting valt op dat de aggregaten van rode granaat doorspekt zijn met grijze kwarts. Deze granaatamfiboliet is waarschijnlijk door retrometamorfose uit eclogiet ontstaan.
Granaatamfiboliet - Zwerfsteen van Horne Naes, Fünen, Dk. Verspreid in het zwartwitte gesteente komen kleine en grotere aggregaten voor van rode granaat. De meeste granaten vormen aggregaten van meerdere kristallen.	Granaatamfiboliet - Zwerfsteen van Oranje (Dr.). In dit donkere gesteente vormen rode granaten aggregaten maar ook grotere idiomorfe kristallen. Amfiboliet kan langs verschillende wegen door metamorfose uit andere gesteenten ontstaan. Niet alle granaatamfibolieten zijn door retrograde metamorfose uit eclogiet ontstaan.

Het omgekeerde proces vindt echter ook plaats. Als eclogiet door tektonische oorzaken in

de aardkorst opstijgt, nemen druk en temperatuur geleidelijk af. Dit zorgt ervoor dat de minerale bestanddelen van eclogiet

dan ook instabiel worden. Granaat en pyroxeen veranderen geleidelijk in plagioklaas en hoornblende. Hierbij is de aanwezigheid van water essentieel.

De rode stippen geven het herkomstgebied van granaatcoroniet en mafische granuliet aan.

Hoewel misschien niet helemaal terecht, kan de granaatcoroniet in het Hunebedcentrum in Borger

als een gidsgesteente worden beschouwd. De herkomst is hoogstwaarschijnlijk

Zuid-Zweden. Ten zuidwesten van het Vänernmeer bevindt zich een NO-ZW

gericht gebied met metamorfe, granulietische gesteenten ter grootte van

zo’n 60 bij 30 km. Mafische granuliet en granaatcoroniet vormen

in dit gebied talrijke kleine voorkomens. 
 

Coronietische gabbro - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). Coronietische gabbro's zijn al langer bekend van verschillende voorkomens in het Bamble-gebied in Zuid-Noorwegen. Het uiterlijk van deze omgezette gabbro's varieert sterk. Er zijn locaties bekend waar deze gabbro's granaten bevatten tot wel 10cm in doorsnede! Op de foto is goed te zien dat de granaten in het gesteente restanten vormen van oorspronkelijke grotere individuen. Zijn door omzetting omgeven door een relatief dikke rand van amfibool. De grijzige tussenmassa is plagioklaas.

Andere voorkomens van granaatcoronietische gesteenten zijn er

weinig. In Zuid-Noorwegen komen in het Bamble-gebied verspreid

(granaat)coronitische gabbro’s voor. Verwisseling met

granaatcoronieten uit Zuid-Zweden is onwaarschijnlijk.

Onlangs is te midden van vele tienduizenden grote en kleine zwerfstenen in de keientuin nog een zwerfblok van granaatcoroniet ontdekt. De zwerfsteen is afkomstig van een akker bij Grollo (Dr.). Door verwering (roest) en de overvloedige aanwezigheid van granaat kleurt deze granaatcoroniet iets bruiner dan de granaatcoroniet hierboven. Qua mineraalinhoud en korreling is er overigens weinig verschil.
 

Granaatcoroniet - Zwerfsteen van Grollo (Dr.). Ook deze zwerfsteen is aan de buitenzijde door verwering schilvormig aan het verweren. De mineralogische samenstelling en structuur herinnert sterk aan het grote exemplaar dat bovenaan in het artikel is afgebeeld.	Granaatcoroniet, detail van de zwerfsteen hiernaast.
Mafische granuliet - Zwerfsteen van Elsloo (Fr.). Het gesteente is roodachtig door de talloze granaatjes. De donkere vlekken zijn deels pyroxeen, deels amfibool. De granaten vormen geen of zeer onduidelijke corona's, vandaar de naam 'mafische granuliet. Beide gesteenten komen van dezelfde voorkomens in Zuidwest-Zweden. Ze gaan in het veld naadloos in elkaar over.	Mafische granuliet, detail van de steen hiernaast.

Een zo mogelijk nog fraaier exemplaar, maar wel 

veel kleiner, is opgeraapt in de zandzuigerij bij Ellertshaar. Het

gesteente bezit een gelijkmatig ontwikkelde, granulietische structuur.

Bovendien is veel meer pyroxeen aanwezig dan hoornblende.

Reden waardoor het gesteente een andere kleur bezit dan granaatcoroniet. In het gesteente zijn verder zeer veel zwarte korreltjes ilmeniet aanwezig. Ilmeniet is een titaniumoxide. Hoewel het zwarte mineraal vaak in de vorm van korte zuiltjes of als naaldvormige kristallen voorkomt, vormt het in deze granuliet kleine gedrongen rondachtige korreltjes. Deze granuliet bevat zoveel van het mineraal dat granaat-ilmenietrots als naam werd voorgesteld. Naast ilmeniet is ook zeer veel granaat aanwezig. Alle mineralen zijn gelijkmatig in het gesteente verdeeld. Het uiterlijk verschilt daardoor nogal van granaatcoroniet.

Mafische granuliet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Het gesteente is richtingloos korrelig, waarbij de minerale bestanddelen gelijkmatig over het gesteente verdeeld zijn. Coronavorming van granaten is niet aanwezig. Opvallend aan het gesteente is het gehalte aan zwarte ilmeniet, een titaniumoxide.	Mafische granuliet, detail van de steen hiernaast. De zwarte pitjes in het gesteente zijn vrijwel alle van ilmeniet, hier en daar is ook magnetiet aanwezig. Granaat vormt het hoofdbestanddeel. Vanwege het voorkomen van veel granaat en ilmeniet is voorgesteld het gesteente granaat-ilmenietrots te noemen. Duidelijk is dat we hier te maken hebben met een mafische granuliet.

Zwerfstenen van mafische granuliet en granaatcoroniet zijn in Nederland zeldzaam. De meeste kans op het vinden van een zwerfsteen is in zwerfsteengezelschappen met een Westbaltisch karakter. Veel meer kans hebben we op de steenstranden van de zuidelijke Oostzee in Sleeswijk-Holstein (Duitsland) en langs de kusten van de eilanden in Zuid-Denemarken. Op sommige plaatsen is granaatcoroniet en mafische granuliet tamelijk algemeen te vinden, ook in zwerfblokgrootte. Hieronder zijn een aantal exemplaren van het Deense eiland Als en het Duitse Hohenfelde afgebeeld. 

Granaatcoroniet - Zwerfsteen van Mommark, Als (Dk.). Het donker gevlekte gabbroïde gesteente is rijk aan granaat. Deze vormen duidelijke kransen om de overige mineralen. Amfibool (hoornblende) vormt meer of minder duidelijke, donkere zomen om de pyroxeen.	Granaatcoroniet, detail van de steen hiernaast. De kleine rode granaatjes zijn kransvormig om de andere mineralen gerangschikt.
Granaatcoroniet - Zwerfsteen van Hohenfelde, Oostzee (Dld.). In het zuidelijke en zuidwestelijke Oostzeegebied komen zwerfstenen van mafische granuliet en granaatcoroniet talrijk voor en ook in grote variatie. Dit is niet vreemd aangezien het brongebied van deze gesteenten niet ver weg ligt in het zuidwesten van Zweden.	Granaatcoroniet - Zwerfsteen van Hohenfelde (Dld.). Enigszins gneisachtig type, maar overigens een gewone granaatcoronietische gabbro met veel rode granaat. De donkere mineralen zijn deels hoornblende, deels pyroxeen. Pyroxeen is te herkennen aan de grijsgroene kleur, vaak omgeven door een smalle rand van hoornblende.