Rapakivi's zijn interessante gesteenten. Allereerst hun wijze van ontstaan. Die wijkt nogal af van veel andere granietgesteenten. In de tweede plaats is hun korreling en daarmee hun uiterlijk bijzonder. Rapakivi's vormen in dit opzicht een zeer gevarieerde familie van granietachtige gesteenten, die als zwerfsteen in Midden- en Noord-Nederland niet moeilijk te vinden zijn.
 

Rapakivi’s zijn volkristallijne granietische gesteenten, die hun oorsprong vinden in de onderste delen van de aardkorst. Veruit de meeste voorkomens op aarde zijn van Precambrische ouderdom. Op het Baltisch schild in Scandinavië komen ze in verhouding veel voor. Rapakivi's hebben na hun ontstaan geen veranderingen

meer ondergaan. Gebergtevorming en daarmee metamorfose zijn aan hen voorbijgegaan. Rapakivi's zien er daarom ‘fris’ uit. Met fris wordt bedoeld dat de minerale bestanddelen nog zijn zoals deze destijds uit magma zijn gekristalliseerd en ook dat de kristallen goed van elkaar te onderscheiden zijn.

Een andere bijzonderheid is dat kwarts en veldspaat minstens twee verschillende

generaties kristallen vormen, grote en kleine. Dit maakt het, meer nog dan bij andere zwerfsteensoorten,

betrekkelijk gemakkelijk om in rapakivi's de verschillende verschijningsvormen van de meest

voorkomende mineralen te leren herkennen.

Groot zwerfblok van Finse granietporfier, dat te voorschijn kwam bij graafwerkzaamheden bij Gieten (Dr.) Dit type is aan de buitenzijde zeer lichtkleurig rose met verspreid aanwezige eerstelingkristallen van kaliveldspaat en grote donkere kwartsen.	Breukvlak van dezelfde zwerfsteen. In de fijnkorrelige matrix van veldspaat, kwarts en donkere mineralen 'zweven' relatief grote iets intenser oranjerose gekleurde kristallen van kaliveldspaat. De donkere vlekjes zijn deels van rookkleurige kwarts en aggregaten van hoornblende en biotiet.

 
Wat bij het zoeken na een tijdje opvalt is de grote verscheidenheid onder rapakivi's. Geen twee zwerfstenen zijn gelijk. Vooral rapakivi’s uit het Alandgebied staan hier om bekend. Bij ons zijn

deze als zwerfsteen ook het meest te vinden.

Al lange tijd is onder verzamelaars bekend

dat onder zwerfsteenrapakivi's een aantal goed

herkenbare gidsgesteenten schuilen. Finse granietporfier is hier

een van.

Finse granietporfier is niet alleen vrij gemakkelijk te herkennen, het

is vooral ook een mooi gesteente met duidelijke kristallen en

korrelbegrenzingen. Kortom, het is een gesteente dat de kenmerken van

zijn groep op een bijzonder fraaie en duidelijke manier laat zien.

Zwerfstenen van Finse granietporfier zijn vaak al van een afstand

te herkennen.

Zwerfstenen van Finse granietporfier zijn door hun opvallende tabletvormige eerstelingen van kaliveldspaat en hun fijn granietische grondmassa niet moeilijk te herkennen - Zwerfsteen van Groningen.	Detail van de zwerfsteen hiernaast. Rechtsboven is een groot lichtbruin kristal zichtbaar van plagioklaas. De rondachtige grijsblauwe kwartsen liggen verspreid tussen de tabletvormige kaliveldspaten. De zwarte vlekken zijn aggregaten van biotiet en hoornblende.

Als granietporfier en ook als zwerfsteen staat dit ‘Finse’ type

niet alleen. Binnen de rapakivifamilie zijn in Noord-Nederland twee soorten

granietporfieren vrij algemeen te vinden. Dit zijn Aland granietporfier en Finse granietporfier.

Het eerste porfiertype is meest bruinrood van kleur. Het bezit een duidelijke porfierische structuur met talrijke grote

en kleinere eerstelingen van kwarts en veldspaat.

Finse granietporfier daarentegen is anders van uiterlijk en wel zodanig dat verwisseling niet mogelijk is. De toevoeging 'Finse'  suggereert een herkomst uit een van de rapakivigebieden op het vasteland van Finland,

Voorkomens van Finse granietporfier zijn in het Alandgebied niet bekend.

Hierbij moet wel worden aangetekend dat een groot deel van het

rapakivigebied van Aland door zeewater bedekt is en dus niet

toegankelijk is voor bemonstering en vergelijking.
 

Aland granietporfier - Zwerfssteen van Ellertshaar (Dr.).	Finse granietporfier - Ellertshaar (Dr.).
Door verwering en bleking ontstaat bij zwerfstenen van Finse granietporfier een lichtkleurige verweringskorst met daarin putten van o.m. opgeloste plagioklaas. De kwartsen vallen door hun donkere kleur dadelijk op - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).	Finse granietporfier met in het midden een grote blauwachtig gekleurde eersteling van kwarts. De kleinere kwartsen zijn donker rookkleurig - Zwerfsteen van Wippingen (Dld.).
Finse granietporfier met spaarzame eerstelingen van kaliveldspaat. Vrije plagioklaas is eveneens weinig aanwezig. Dit mineraal vormt bleek geelgroene vlekjes in het gesteente - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).	Opvallend aan Finse granietporfier is het grootteverschil  tussen kaliveldspaateerstelingen en grondmassa. Er zijn zwerfstenen gevonden met kaliveldspaten die 8cm groot zijn - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).

Met Finse granietporfier vergelijkbare porfieren komen voor in het

rapakivimassief van Nystad in het zuidwesten van

Finland. Dit rapakivigebied bestaat uit twee ogenschijnlijk afzonderlijke deelgebieden, dat van

Vehmaa in het zuiden en het noordelijk daarvan gelegen Laitila. Op een aantal plaatsen in dit gebied komen

granietporfieren voor die overeenkomsten vertonen met

Finse granietporfier. Toch zijn de verschillen bij nadere beschouwing zodanig

dat een herkomst daarvandaan niet waarschijnlijk is.

Bovendien zouden andere rapakivitypen uit het Vehmaa- en Laitilagebied,

bij ons als zwerfsteen ook veel talrijker moeten zijn. Dit is niet het geval.

Een herkomst uit een onder water liggend gebied binnen het

Alandmassief is evenmin waarschijnlijk. Op de

stranden van de eilanden in de Aland-archipel zouden in dat geval zwerfstenen van

Finse granietporfier te vinden moeten zijn. Dit is niet zo. Hier komt nog bij dat de

variatie onder Finse granietporfieren erg groot is. Een herkomst uit het Alandgebied zou inhouden dat het gesteente op veel plaatsen kleine voorkomens zou moeten vormen, waar lokaal zeker zwerfstenen van te vinden zouden moeten zijn. Dit is zoals gezegd niet het geval. Ze ontbreken geheel.


Het rapakivigebied van Kökar
In de noordelijke Oostzee, zuidoostelijk van Aland, ligt het

kleine rapakivimassief van Kökar. Nog meer dan Aland

is dit gebied door zeewater bedekt. Verspreid in

deze weidse waterwereld steken hier en daar een paar kale rotseilanden en dito bulten

boven water uit. Alleen op deze kleine locaties is het mogelijk rapakivigesteenten

te bemonsteren. Op de eilandjes blijken voornamelijk

roodachtige, grootkorrelige porfierische biotietgranieten voor te komen, weliswaar

in een aantal variëteiten, maar ieder voor zich heel goed herkenbaar. Verder

komt ook de bekende Prickgraniet met zijn zwarte vlekes van biotiet voor, met op de noordkant van het kleine eiland

Norrharu zelfs een grootkorrelige Viborgiet met tot 6cm grote

plagioklaasommantelde ovoiden. Op de Hondsrug zijn hier

zwerfstenen van gevonden.

Finse granietporfier met talrijke rookkleurige en blauwe kwartseerstelingen. Opvallend is de grote ovoïde rechts van het midden, die omgeven is door een smalle ring van plagioklaas. Vrije plagioklazen zijn te herkennen aan de groenachtige vlekken in het gesteente - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).	Veel van de kwartsen zijn rookkleurig, sommige zijn blauwachtig gezoneerd.

Midden in het Kökargebied zijn op het kleine, volkomen kale rotseiland Andör gesteentemonsters verzameld van een rapakivi-type dat vrijwel identiek is aan Finsegranietporfier. Het

gesteente komt daar voor als ganggesteente in een grootkorrelige porfierische

biotietrapakivi. Het gesteente is warm-oranje van kleur met grote,

tabletvormige eerstelingkristallen van kaliveldspaat. Deze liggen ingebed in een grondmassa die

weliswaar iets grover is dan bij veel zwerfstenen van

Finse granietporfier, maar desondanks zijn de overeenkomsten overtuigend.

Gezien de talrijke zwerfstenen van Finse granietporfier in

het Hondsruggebied, is het niet gewaagd om te veronderstellen

dat de meerderheid afkomstig is uit het rapakivigebied van

Kökar. Andere zwerfsteenrapakivi's uit het Kökargebied komen op de

Hondsrug eveneens veel voor. Een deel van de variabele groep

prickgranieten zal ook uit het Kökarmassief afkomstig zijn. Hetzelfde geldt voor grootkorrelige pyterliet. Echter, het

meest in het oog springend zijn talrijke zwerfstenen van de

hierboven genoemde roodachtige, porfierische biotietgraniet, met

zijn centimeters grote, rechthoekige eerstelingkristallen van kaliveldspaat. Deze fraaie

rapakivigraniet staat bekend als Kökarrapakivi.
 

Viborgiet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).	Viborgiet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).
Kökarrapakivi - Zwerfsteen van Groningen.	Kökarrapakivi - Zwerfsteen van Haren (Gr.).
Prickgraniet - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).	Prickgraniet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).
Pyterliet - Zwerfsteen van Hoogkerk (Gr.).	Pyterliet - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).

Een andere aanwijzing dat het rapakivigebied van Kökar de bron is van zwerfstenen van Finse granietporfier was de vondst van een groot zwerfblok van dit gesteente, dat een overgang laat zien naar porfierische

Kökarrapakivi. De ca. 50cm grote zwerfkei is voor het grootste gedeelte

ontwikkeld als granietporfier. Eén zijde van de kei vormt een contactvlak met een grootkorrelig type Kökarrapakivi.

Tussen granietporfier en Kökarrapkivi is een smalle aplietische overgangszone aanwezig.

 

Dat Finse granietporfier lid is van de rapakivifamilie, leidt geen twijfel.

Hoewel de afstand tot de bekende Alandrapakivi in visueel opzicht

groot is, komen allerlei mineralogische kenmerken ook voor in Finse granietporfier. We hoeven in dit verband maar te denken aan de

grote, idiomorfe, rondachtige kwartsen, roodachtige plagioklaas

en het voorkomen zo nu en dan van grote veldspaatovoïden, soms

met een onduidelijke plagioklaasmantel.Opvallend bij de meerderheid

van de Finse granietporfieren is de overwegend lichte kleur van het

gesteente. Geelrose, geeloranje, oranje, geelbruine, grijze tot

grijsrode typen komen het meest voor.

Finse granietporfier - Zwerfsteen van Gieten (Dr.). In het midden zijn drie eerstelingen aanwezig van kaliveldspaat. De linker en rechter eersteling is voorzien van een grijze ring van plagioklaas. De grens tussen granietporfier en porfierische graniet is niet of nauwelijks te trekken. Bij het iets grofkorreliger worden van de grondmassa gaat Finsegranietporfier onmerkbaar over in porfierische graniet. Het is dan aan de zwerfsteenverzamelaar waar hij de grens legt.

Finse  granietporfier met een megakrist van kaliveldspaat. Aan de rangschikking van de donkere insluitsels is te zien dat het veldspaatkristal aanvankelijk een ovoïde was, die door latere aangroei meer een eigen kristalvorm aannam. Zwerfsteen van Groningen.

Het porfierische karakter van Finse granietporfier springt direct

in het oog door grote, meest rechthoekige eerstelingen van

kaliveldspaat. Ze zijn vaak tabletvormig en liggen verspreid in een

met het blote oog nog net onderscheidbare, granietische grondmassa. Daarnaast komen

ook ronde kaliveldspaten voor, beide veldspaatvormen vaak in dezelfde

steen. Op het breukvlak glanzen de splijtvlakken van de kaliveldspaten

sterk. Deze zijn veelal ontwikkeld als Karlsbader tweeling.

Hierbij spiegelt afwisselend de ene helft van het kristal of de andere.

Opmerkelijk is ook het verschil in grootte tussen eerstelingen en

grondmassa. Dit is misschien wel het meest in het oog springende kenmerk. De eerstelingen van veldspaat bereiken een grootte tot

wel 8cm, terwijl de korreling van de grondmassa pas onder de

loep goed te ontwaren is. De kleur van de veldspaten is erg wisselend

maar voegt zich doorgaans naar de totaalkleur van het gesteente.

De fijnkorrelige grondmassa is in het algemeen bepalend voor het

uiterlijk en de kleur van de steen. Soms zijn de grote kaliveldspaten

intensiever gekleurd, soms ook iets lichter dan die van de grondmassa.
 

Finse granietporfier met talrijke door hematiet roodachtig gekleurde plagioklazen. Het is opmerkelijk dat vooral rapakivi-variëteiten uit het Kökargebied roodachtige plagoklaas tonen. In andere rapakivigebieden is dat niet of veel minder het geval  - Zwerfsteen van Groningen.

Naast eerstelingen van kaliveldspaat zijn ook vrije plagioklazen

aanwezig. Meestal zijn deze geringer in aantal en sowieso kleiner

dan de kaliveldspaten. Veelal zijn ze hoekig idiomorf, troebel geel-wit,

groenachtig of zelfs dieprood tot violet-rood van kleur. In beide laatste

gevallen zijn de plagioklazen donkerder dan de kaliveldspaten, iets

dat doorgaans net andersom is. De rode tint wordt veroorzaakt

door geringe verontreinigingen van hematiet, een ijzermineraal, dat

in zeer kleine hoeveelheden sterk roodkleurend werkt.
 

Overgang van Finse granietporfier naar porfierische graniet met talrijke hoekige en afgerond hoekige eerstelingen van kaliveldspaat. De grondmassa is relatief grof - Zwerfsteen van Haren (Gr.).	Detail van vorige foto met opvallende rood met groen gekleurde, omgezette plagioklazen en grijze, soms gezoneerde kwartsen. De groenige kleur wordt veroorzaakt door epidoot. Bij de (hydrothermale) omzetting van plagioklaas ontstaat dit mineraal heel vaak.

Het aantal veldspaateerstelingen wisselt sterk, zowel bij de

kaliveldspaten als bij de plagioklazen. In sommige zwerfstenen zijn

de eerstelingen zeer verspreid en weinig in getal, in andere gevallen

zijn ze zo talrijk, dat de grondmassa naar de achtergrond wordt

gedrukt. Ook onderling zijn de getalsverhoudingen wisselend.

Eerstelingen van kwarts komen verspreid in het gesteente voor. De

aantallen en ook de grootte ervan variëert.  Doorgaans zijn de

kwartsen 0,5 tot 1,5cm groot, meest rookgrijs tot bijna zwart van

kleur. In sommige zwerfstenen zijn de grotere kwartsen prachtig egaal

hemelsblauw van kleur, in andere duidelijk gezoneerd. Rond een

blauwe kern is een rand van rookkleurige kwarts aanwezig, soms

gevolgd door weer een blauwe rand.
 

Finse granietporfieren bevatten dikwijls opvallend blauw gekleurde kwartseerstelingen. Ze duiden op een herkomst uit het rapakivigebied van Kökar - Zwerfsteen van Wippingen (Dld.).	Gezoneerde blauwkwartseersteling in Finse granietporfier. Vaak wisselen blauwe zones af met rookkleurige kwarts. Met een binoculair zijn in sommige gevallen met een sterke vergroting in de blauwe delen de minuscuul kleine naaldjes van rutiel te zien. Deze blijken strak parallel ten opzichte van elkaar geörienteerd te zijn. Door de geringe dikte van de naaldjes wordt het blauwe licht van het spectrum verstrooid. Blauwe kwarts komt in rapakivigranieten en porfieren regelmatig voor.
Finse granietporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).	Finse porfiergraniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).  Dit gesteente lijkt veel op Finse granietporfier maar onderscheidt zich ervan door een grovere grondmassa. Dit type met zijn talrijke, hoekige, vuil olijfgroene plagioklazen en zijn enigszins blauwgrijs gekleurde kwartsen is afkomstig uit het rapakivimassief van Nystad op het vasteland in Zuidwest-Finland.

Zwarte mineralen als biotiet en hoornblende vormen tot 1cm grote

onregelmatige vlekken in het gesteente. Zij zijn er de oorzaak van

dat de buitenzijde van Finse granietporfieren dikwijls een gevlekt

uiterlijk bezit.

Kortom, Finse granietporfier is een makkelijk herkenbaar gidsgesteente,

dat in het Hondsruggebied vrij veel voorkomt, met als belangrijkste

kenmerk een opvallende porfierische structuur, een overwegend lichte kleur en een groot verschil in korrelgrootte

tussen grondmassa en eerstelingen.