Rapakivigranieten vormen een bijzonder interessante groep gesteenten. Zwerfstenen ervan zijn niet alleen talrijk, ook is er geen gesteentegroep bekend die zo gevarieerd is. En dan nog voor leken die onbegrijpelijke, maar toch makkelijk te onthouden naam 'rapakivi'. Het is Fins en betekent slechte, kruimelige steen. De naam duidt op de eigenschap van sommige rapakivigranieten om tot gruis uiteen te vallen.


 

 

Rapakivi's zijn meest roodachtig gekleurde zwerfstenen met

een granietische samenstelling. Nagenoeg al onze zwerfsteenrapakivi's

zijn afkomstig van de Aland-eilanden in het zuidwesten van

Finland. Alandrapakivi is het bekendste rapakivitype. Samen met zijn zusje

Alandgraniet zijn het de meest algemene zwerfsteenrapakivi's

in ons land. Alandrapakivi is ook voor niet stenenkenners

makkelijk te herkennen aan de talrijke witte ringen. 'Ringetjesgraniet'

zou voor dit type zwerfsteen geen onlogische naam zijn.

 


 

 

Alandrapakivi Haddorf Dld Alandrapakivi Ellertshaar
Alandrapakivi - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).  Alandrapakivi - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).
Alandgraniet 3 Emmerschans Alandgraniet Haren
Alandgraniet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). Alandgraniet - Zwerfsteen van Haren (Gr.). 

 


 

 

Wat rapakivi's, ondanks hun gevarieerdheid, gemeen hebben is

dat de kwartsen relatief grote, meest rondachtige eerstelingen

vormen met daarnaast in de grondmassa veel kleinere, anders

gevormde individuen. Bij kwarts is dus sprake van twee generaties.

Hetzelfde zien we bij de kaliveldspaten. Ook hier is sprake van

twee generaties, nl. grote, rondachtige eerstelingen, die vanwege hun

vorm ovoïden genoemd worden met daar omheen in de grondmassa

meer en veel kleinere veldspaatkristallen.

 


 

 

rapakivi eersteling kaliveldspaat2 generaties kwarts en veldspaat Groningen
Een kenmerk van rapakivi's is dat zij twee generaties kwarts en veldspaat bezitten - Zwerfsteen van Groningen. 

 

 


 

 

Rapakivigebieden

Rapakivi's vormen in het noorden van Scandinavië een aantal

grote en kleine voorkomens, die ingebed liggen in het omringende,

oudere grondgebergte. Deze voorkomens noemt men massieven

of plutonen. Ze zijn ontstaan door het omhoogdringen van magma

uit de onderste regionen van de aardkorst. Lang geleden, dat wel.

Gemiddeld zijn de rapakivi’s zo’n 1600 miljoen jaren oud.

 


 

 

Rapakivimassieven
De voornaamste rapakivigebieden in Zuidwest-Finland. Het kleine voorkomen van Fjälskjär is met een rode stip op de kaart aangegeven.

 


 

 

Ruimtelijk gezien vormen rapakivimassieven in de aardkorst laccolieten.

Dit zijn magma-intrusies met een afgeplatte, soms een paddestoel-

achtige vorm. De overgang van de rapakivigraniet naar het omringende,

oudere gesteente is doorgaans scherp.
 

 


 

Het grootste rapakivimassief is dat van Viborg. Het ligt deels in

Finland en deels in Rusland. Deze granietplutoon beslaat een

oppervlakte van maar liefst 20.000 km2! Het op een na grootste

gebied is het massief van Aland, dat 4000 km2 groot is. Het

Alandgebied, op de drempel van de Oostzee naar de Botnische

Golf, is het brongebied van het merendeel van onze rapakivi-

zwerfstenen. Verder komen veel zwerfsteenrapakivi's in Drenthe

van het kleine satellietmassief van Kökar, dat iets ten zuidoosten

van Aland in de Oostzee ligt.

 


 

 

Porfierische rapakivigraniet van Kokar Gieten Porfirische Kokarrapakivi bleekoranje type Emmerschans
Porfierische rapakivigraniet van Kökar - Zwerfsteen van Gieten (Dr.).  Porfierische rapakivigraniet van Kökar - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). 

 

 


 

Oostelijk van Aland komen in Zuidwest-Finland op hemelsbreed

vrij korte afstand nog twee andere, vrij grote rapakivimassieven

voor. Ze staan bekend als het rapakivigebied van Vehmaa en Laitila.

Hoewel door oudere gesteenten van elkaar gescheiden, vormen

beide massieven waarschijnlijk één geheel. Finse geologen spreken

daarom wel van het Nystadmassief. De gesteenten daaruit duidt

men aan als ‘Nystadrapakivi’s’. Merkwaardig is dat in de ijstijd uit

deze beide rapakivigebieden verhoudingsgewijs erg weinig

zwerfstenen naar ons land zijn getransporteerd. Blijkbaar bewoog

de hoofdmassa van het landijs via de Botnische Golf over de Aland-

eilanden naar het Oostzeebekken. Minstens zo merkwaardig is dat

de massieven in de Botnische Golf en op het Zweedse vasteland

eveneens weinig onder onze zwerfstenen vertegenwoordigd zijn.

Zwerfsteenrapakivi's van Ragunda, Rödö en Nordingra zijn in het

aan rapakivi’s rijke Hondsruggebied in Oost-Drenthe geen alledaagse

verschijningen.

 


 

 

Laitilarapakivi Todendorf Laitilapyterliet HaddorfDld
Porfierische Laitilarapakivi  - Zwerfsteen van Hubertsberg (Dld.).  Laitilapyterliet - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).
Vehmaarapakivi Todendorf Vehmaapyterliet Haddorf Dld
Vehmaarapakivi - Zwerfsteen van Hubertsberg (Dld.).   Vehmaapyterliet - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).

 


 

 

 

Rapakivigraniet van Reposaari
 

Opzij van de grotere rapakivigebieden zijn in het kustgebied van

Finland een paar kleinere voorkomens bekend. Van noord naar zuid

zijn dit die van Siipyy, Reposaari, Peipohja en Fjälskär. Ook al zouden

deze gebieden in de aanvoerrichting van het Pleistocene landijs

gelegen hebben, veel zwerfstenen zouden ze waarschijnlijk niet

hebben opgeleverd. De geringe grootte van de voorkomens maakt

de kans op het vinden van zwerfstenen erg klein.

 


 

 

Rapakivimassieven klein
In Zuidwest-Finland komen in het kustgebied een aantal kleine rapakivigebieden voor. Zwerfstenen uit deze gebieden zijn uiterst zeldzaam. 

 


 

 

In petrografisch opzicht wijken de rapakivigesteenten uit deze kleinere

gebieden sterk af van die van Aland. Ook verschillen ze sterk van

Nystadrapakivi's. Gesteentemonsters die verzameld zijn, maken

duidelijk dat zeker een aantal van hen goede, herkenbare

gidsgesteenten vormen. Maar nogmaals, als zwerfstenen uit het

Vehmaa- en het Laitilagebied in ons land al zeldzame verschijningen

zijn, dan zijn zwerfsteenvondsten uit deze kleinere rapakivigebiedjes

in het Finse kustgebied nauwelijks te verwachten.

 

 

Ondanks de zeer geringe kans op een zwerfsteenvondst, is een

paar jaren geleden bij de wegreconstructie van de N34 en de N33

bij Gieten een kleine Reposaari-rapakivi gevonden. Vergelijking

met uit Finland meegebrachte gesteentemonsters laten hierover

geen twijfel bestaan. Het kan dus wel.

 


 

 

Rapakivigraniet van Reposaari Haddorf Dld
Porfierische rapakivigraniet van Reposaari - Zwerfsteen van Gieten (Dr.).

 

 

 

 

De Fjälskjärrapakivi van Bargeroosterveld
 

De waarde van moedergesteenten uit Scandinavië wordt al vele

tientallen jaren bewezen. Vergelijking met zwerfsteenvondsten

heeft in de loop van de tijd al menig nieuw gidsgesteente opgeleverd.

Sommige van die monsters hebben na gezaagd en gepolijst te zijn,

zo’n sprekend uiterlijk, dat het beeld ervan ergens op een achterafplaats

in het hoofd blijft hangen.

 

Een zoektocht onlangs door Zuidoost-Drenthe, bracht Hendrik Houwing

uit Emmer-Compascuum, Geert Hoving uit Exloo en mij bij een tweetal

locaties met veel zwerfstenen. In het ene geval, bij Klazienaveen, was

de eigenaar-bewoner bezig met het inrichten van een zwerfsteentuin.

Tussen de honderden grote zwerfkeien die daar lagen ontdekten we

talrijke ‘schoonheden’, waaronder een paar fraaie Norrlandgranieten.

 


 

 

Zwerfstenen Otto te Velde Klazienaveen
Het Hondsruggebied in Zuidoost-Drenthe is bijzonder rijk aan zwerfstenen. De belangrijkste groep gidsgesteenten daar zijn rapakivi's uit het Alandgebied.

 


 

 

Op de andere locatie in Bargeroosterveld lagen hopen met duizenden,

wat handzamer zwerfstenen. Op een van de hopen keien raapte ik

een ca. 20 cm grote, gebroken steen op met een ietwat bleek roodachtige

kleur. Omdat de steen door de regen nat werd, vielen mij een paar

0,5-1cm grote, grijsblauwe kwartseerstelingen op. De kwartsen waren

gezoneerd. Verder waren grotere roodachtige eerstelingen aanwezig

van kaliveldspaat. Door het grof perthietische karakter van de veldspaten

ging bij mij een lichtje branden. Zou dit een Fjälskjärrapakivi zijn? Maar

hoe zag de plagioklaas er uit? In gesteentemonsters kleurt die roodachtig,

maar plagioklaas van die kleur was aan het oppervlak niet te zien, ze

waren geelgrijs verweerd. Omdat de steen gebroken was, bleek na het

schoonmaken thuis dat de plagioklaas op het breukvlak inderdaad dieprood

van kleur moet zijn geweest.

 

 

Vergelijking met foto's van Fjälskjärrapakivi en de beschrijving die

Matthias Bräunlich op zijn site heeft gepubliceerd, laten er geen twijfel

over bestaan dat de zwerfkei een Fjälskjärrapakivi is. De gelijkenis is

treffend, ook al zijn de kleuren van de zwerfsteen door verwering enigszins

verbleekt en zijn sommige kwartsen aan de buitenzijde van de steen

door secundaire hematiet plaatselijk heel licht (grijs)rood.

 



 

Beschrijving
 

Ongeveer 50 km zuidwestelijk van Abo/Turku ligt voor de kust in

de Oostzee, te midden van talloze kleine eilanden, een ringvormig

voorkomen van rapakivigraniet. Centraal in dit gebied ligt het eiland

Fjälskjär, ook wel Fjärdskär genoemd.


 

 

Mossala kaart Fjaelskjaer
Het kleine rapakivigebied van Fjälskjär vormt een ringvormige intrusie. De omtrek ervan wordt aangegeven door de ligging van de eilanden. 

Het gesteente op de voorgrond is Fjälskjärrapakivi. Het is ontsloten op de landpunt van Tännelsudd op de noordkant van het eiland Mossala. Op de achtergrond het eiland Tännelsören. 

 

Foto: www.kristallin.de, Matthias Bräunlich - Hamburg.

 


 

 

De gesteentebeschrijving die Bräunlich op zijn site geeft is gebaseerd

op gesteentemonsters die in het randgebied van de granietintrusie, op

de noordkant van het eiland Mossala, zijn verzameld. Het is dus mogelijk

dat onderzees afwijkende typen ontsloten zijn, die mogelijk als zwerfsteen

gevonden kunnen worden.

 


 

 

Fjaelskjaerrapakivi moedergesteente Mosella Fjaelskjaer Finland Fjaelskjaerrapakivi zwerfsteen Mosella Fjaelskjaer Finland
Fjälskjärrapakivigraniet - Monster van de vaste rots van Tännelsudd op Mossala, Fjälskjär.
 
Foto: www.kristallin.de, Matthias Bräunlich - Hamburg.
Fjälskjärrapakivigraniet - Zwerfsteen van Tännelsudd op Mossala, Fjälskjär.
 
Foto: www.kristallin.de,  Matthias Bräunlich - Hamburg.

 


 

 

Fjäldskjärrapakivi is rood van kleur, grof- tot grootkorrelig en maakt

door het voorkomen van enkele grotere kaliveldspaten een porfierische

indruk maakt. Kaliveldspaat is het belangrijkste veldspaatmineraal. Het

uiterlijk en het kleurbeeld van het gesteente wordt er door bepaald.

Aan grotere kaliveldspaten valt op dat deze sterk perthietisch zijn.

De hier en daar aanwezige plagioklazen zijn vergeleken met 

kaliveldspaat dieper rood van kleur. Ze verweren echter geelgrijs.


 

 

Fjaelskjaerrapakivi droog Bargeroosterveld Fjaelskjaerrapakivi nat Bargeroosterveld

 

 

Fjälskjärrapakivigraniet - Zwerfsteen van Bargeroosterveld (Dr.). De steen op de foto is droog. 

 

 

Fjälskjärrapakivigraniet - Zwerfsteen van Bargeroosterveld (Dr.) Dezelfde steen in natte toestand. 

Fjaelskjaerrapakivi geheel Bargeroosterveld Fjaelskjaerrapakivi. breukvlak Bargeroosterveld

 

 

Fjälskjärrapakivigraniet - Zwerfsteen van Bargeroosterveld (Dr.). De zwerfsteen is aan de buitenzijde verweerd ,waardoor de kleuren verbleekt zijn. De melkachtig grijze kwartsen vallen in het gesteente op. De van oorsprong rode plagioklazen zijn grijsgeel verweerd.

 

 

Fjälskjärrapakivigraniet - Zwerfsteen van Bargeroosterveld (Dr.). De zwerfsteen is gevonden met een bestaand, beschadigd en enigszins vervuild breukvlak. Desondanks vallen in de graniet de talrijke melkgrijze kwartsen en de kaliveldspaateerstelingen duidelijk op.
 

 


 

 

Opvallend zijn  talrijke rondachtige, licht grijsblauw gekleurde

kwartseerstelingen, naast exemplaren die voornamelijk rookkleurig

zijn. Ze bezitten een troebele melkachtig grijsblauwe of grijswitte kern,

waarin bij sommige eerstelingen een lichtkleurige ring valt waar te

nemen. Aan de buitenkant zijn de kwartsen omgeven door een grijsbruine

(licht rookkleurige) zoom. De grootte van de kwartseerstelingen varieert

van 0,5 tot 1cm.



 

Blauw gezoneerde kwartseerstelingen zijn ook bekend van sommige

rapakivigranieten en granietporfieren van Kökar. Behalve dat de

kwartsen in Kökarrapakivi’s gemiddeld groter zijn (tot 15 mm) dan

in de Fjälskjärrapakivi, is de kleur bij die van Kökar doorgaans intenser

blauw. Bovendien zijn de kaliveldspaateerstelingen anders gekleurd

en ook gemiddeld veel groter dan in Fjälskjärrapakivi. Bräunlich merkt

nog op dat het aantal gezoneerde blauwkwartsen in Fjälskjärrapakivi

door geen enkel ander rapakivigesteente geëvenaard wordt.

 


 

 

Fjaelskjaerrapakivi kwartseersteling Bargeroosterveld Fjaelskjaerrapakivi kwartseersteling groot Bargeroosterveld
De kwartseerstelingen zijn doorgaans kleiner dan 1cm. Ze hebben een melkachtig grijze kleur en zijn duidelijk gezoneerd. Gezoneerde kwartseersteling in Fjälskjärrapakivigraniet van Bargeroosterveld (Dr.).
Fjaelskjaerrapakivi detail perthiet Bargeroosterveld Fjaelskjaerrapakivi kaliveldspaat detail Bargeroosterveld
Opvallend in Fjälskjärrapakivigraniet zijn de sterk perthietische, porfierische kaliveldspaten. Kaliveldspaateersteling met perthiet, detail van de foto hiernaast. 

 


 

 

Bijzonder is verder dat Fjälskjärrapakivi, volgens Finse beschrijvingen,

zowel zwarte biotiet als zilverkleurige muscoviet bevat. In de moeder-

gesteenten van Mossala is echter uitsluitend zwarte biotiet te ontdekken.

Verrassend was dat bij nadere bestudering van de zwerfsteen naast biotiet,

verspreid in de grondmassa, zeer kleine zilverwitte schubjes muscoviet

aanwezig zijn. Dit laatste maakt de determinatie van de zwerfsteen zeker.

 


 

 

Fjaelskjaerrapakivi met muscoviet Bargeroosterveld Fjaelskjaerrapakivi met muscoviet3 Bargeroosterveld
Fjälskjärrapakivigraniet bevat verspreid in het gesteente zeer kleine muscovietschubjes. Voor rapakivigranieten is dit zeer bijzonder.   Idem. als de foto hiernaast.

 

 






 

 

 

 
© 2010-heden Kijkeensomlaag.nl
Flag Counter