Granietporfier is het ganggesteente van graniet omdat het gloeiend vloeibare magma waar dit gesteente uit ontstond, in spleten en scheuren van de aardkorst is ingeperst en daar relatief snel is uitgekristalliseerd. Als zwerfsteen is granietporfier niet zeldzaam. Een aantal bezit zelfs de status van gidsgesteente. De bekendste granietporfieren zijn die uit de Zuidzweedse provincie Smaland. Ook de bekende granietporfieren die deel uitmaken van de rapakivifamilie komen relatief veel als zwerfsteen voor. Granietporfieren uit Smaland vinden we vooral in westelijk Drenthe, rapakiviporfieren komen in het Hondsruggebied veel voor.
Het gesteente is uit dezelfde mineralen opgebouwd, alleen vormen ze
twee generaties, een in de vorm van eerstelingen, een tweede als matrix.
Zwerfstenen van granietporfier zijn niet zeldzaam. Ze komen op
verschillende plaatsen in Scandinavië voor. Granietporfieren zijn
uitgesproken porfirische gesteenten. Ze bevatten meestal talrijke
eerstelingen van kaliveldspaat, kwarts en plagioklaas. Als donkere
mineralen komen biotiet en hoornblende voor. Beide vormen kleine
of grotere zwarte vlekjes in het steente. In veel granietporfieren zijn
kwartsen en veldspaten afgerond, zoals bij de bekende Smålandporfieren.
Afhankelijk van het voorkomen bezitten granietporfieren een sterk
variabel uiterlijk. De eerstelingen in het gesteente kristalliseerden
al in de magmahaard. Toen het magma vervolgens door vulkanische
werking in spleten en scheuren in de bovenliggende aardkorst werd
geperst volgde een snellere afkoeling en kristallisatie tot een zeer
fijnkorrelig gesteente, met daarin opgenomen de in een eerder stadium
gevomde eerstelingen.
Bij het dichter worden van de grondmassa gaat granietporfier onmerkbaar
over in kwartsporfier. Ook in de andere richting bestaan allerlei
overgangen. Vaak is het niet mogelijk om het ganggesteente van
het dieptegesteente te onderscheiden. Granietporfier gaat vrijwel
onmerkbaar over in porfirische graniet. Er bestaan grootkorrelige
porfirische biotietgranieten die in zeer brede gangen in de aardkorst
zijn ontstaan, die niet van een vergelijkbaar dieptegesteente zijn te
onderscheiden.
Bij zwerfstenen van granietporfier is niet vast te stellen wat het vaste
gesteenteverband is geweest. Om toch een onderscheid te kunnen
maken is de korrelgrootte van de grondmassa uitgangspunt bij de
naamgeving. Is de grondmassa onder de loep dicht en is deze zelfs
met een loep niet te ontleden, dan spreken we van kwartsporfier. Zijn
de samenstellende mineralen in de grondmassa daarentegen wel te
onderscheiden, dan spreken we van granietporfier.
Voorkomens van granietporfier zijn niet uitsluitend beperkt tot gang-
en spleetvullingen. Aan de buitenzijde van grote granietbatholieten
strekken vingervormige uitstulpingen zich in het omringende gesteente
uit. Het magma daarin is door de snellere afkoeling vaak als
granietporfier uitgekristalliseerd. Ook in de de randzones van grote
granietvoorkomens kan het gesteente zich voordoen als een granietporfier.
Zwerfstenen van granietporfier komen vrij algemeen voor. De mooiste
komen we tegen onder de rapakivi's. Ze staan bekend als Finse
granietporfieren. Opvallend eraan is het opmerkelijke contrast in
grootte tussen eerstelingen en de mineraalkorrels in de matrix. In de
oostbaltische zwerfsteengezelschappen van het Hondsruggebied zijn
Finsegranietporfieren niet zeldzaam. In andere delen van Drenthe en
ook in Friesland zijn de uit Småland afkomstige helleflint-achtige
granietporfieren niet zeldzaam.
Granietporfier of micrograniet?
De naamgeving in de petrologie is nog steeds niet op orde. Ook deze
website is daarin niet consequent. In de zwerfsteenliteratuur wordt
behalve van granietporfier ook gesproken van micrograniet, de laatste
zelfs in samenhang met gidsgesteenten als 'micrograniet van Moëryd'
en 'micrograniet van Dalarne'.
Microgranieten zijn net als granietporfieren ganggesteenten van graniet.
Maar in tegenstelling tot deze bevatten ze geen eerstelingen.
Microgranieten zijn zeer fijnkorrelige meestal gelijkkorrelige gesteenten.
Ze doen aan aplieten denken, maar die bevatten vrijwel geen donkere
mineralen. Bij microgranieten is dat wel het geval. Om kort te gaan:
microgranieten lijken het meest op sterk verkleinde versies van graniet
zonder eerstelingen. Dit volgend zijn granietporfieren eigenlijk porfirische
microgranieten.
![]() |
![]() |
![]() |
Rapakivi-micrograniet - Zwerfsteen van Groningen |
Rapakivi-micrograniet - Zwerfsteen van Groningen.Grijs zwakporfirisch type. |
Rapakivi-micrograniet - Zwerfsteen van Groningen.Vergroot detail. |