Granieten staan bekend om hun enorme gevarieerdheid, maar gaat het om structuur, kleurtekening en mineralogische inhoud, dan legt graniet het af tegen gneis. Er zijn bandgneizen, adergneizen, ogengneizen, glimmergneizen, granaatgneizen, orthogneizen, paragneizen enz. enz. Mocht een verzamelaar ooit het plan hebben opgevat om een complete verzameling gneizen aan te leggen.....Niet aan beginnen. Een mensenleven is daarvoor te kort, ook al beperkt iemand zich tot noordelijke zwerfstenen.
Gneizen zijn metamorfe gesteenten met een gestreept uiterlijk.
Hoewel de minerale inhoud veelal overeenkomt met die van graniet,
zijn gneizen aan hun 'gelaagde' structuur meteen te herkennen. De
meeste gneizen bestaan uit kaliveldspaat, plagioklaas, kwarts en biotiet.
De gestreeptheid van gneis komt doordat de mineralen in het gesteente
door gerichte druk en een verhoogde temperatuur gedeformeerd zijn en parallel aan elkaar zijn gerangschikt. Bij
glimmermineralen als biotiet en muscoviet blijkt dit heel duidelijk.
De strepen in gneisgesteenten suggereren laagjes, maar in de meeste
gevallen zijn het vlakke of lensvormige opeenhopingen van mineralen.
Op doorsnede vormen zij afwisselend gekleurde strepen en bandjes.
De splijtbaarheid van glimmer maakt dat gneizen makkelijk met de
hamer zijn te splijten. In steengroeves maakt men hiervan gebruik
om het gesteente in vlakke platen te splijten. De platen steen worden
vervolgens voor allerlei doeleinden gebruikt, waaronder de toepassing
als dakpan!
Gneizen zijn door omzetting bij hoge druk en een sterk verhoogde temperatuur uit andere
gesteenten ontstaan. Dit proces heeft zich voltrokken op grote diepte
in de aardkorst. Het oorspronkelijke gesteente kan zowel magmatisch
als sedimentair zijn. De meeste gneizen ontstonden uit granieten,
porfieren en... andere gneizen, maar ze kunnen ook gevormd worden
uit zandstenen, arkoses en kleiïge gesteenten. In het eerste geval
spreekt men van orthogneizen en die welke gevormd zijn uit sedimentaire
gesteenten noemt men paragneizen. Bij zwerfstenen is het meestal niet
mogelijk om het verschil vast te stellen.
De voornaamste bestanddelen van gneis zijn kaliveldspaat, kwarts en
biotiet, met daarnaast een wisselende hoeveelheid plagioklaas. Veelal
is kaliveldspaat in het gesteente het kleurend bestanddeel.
Daarnaast komen mineralen voor als hoornblende, granaat, zilvervezelige
sillimaniet, muscoviet, biotiet e.d. Gneis noemt men vaak naar
een of meer van de aanwezige mineralen in het gesteente. Zo kennen
we biotietgneis, muscovietgneis, hoornblendegneis, biotietgranaatgneis enz.
Op doorslag tonen gneizen, vooral de glimmerrijke typen, sterk
glinsterende splijtvlakken. In veel granietgneizen smeren de platte
glimmerblaadjes zich golvend om de hardere vaak lens- of amandelvormige
aggregaten heen van kwarts, veldspaat en granaat.
Glimmerrijke gneizen, vooral die met biotiet zijn gevoelig voor verwering,
waarbij dit zwarte mineraal vaak verweert tot goudglanzende schubjes.
Niet alleen vallen deze gesteenten ten prooi aan chemische verwering, ook als het om
drukbelasting gaat, bezwijken glimmergneizen vrij makkelijk. In keileem
afzettingen komt het regelmatig voor dat zwerfstenen van biotietgneis in
de leem tot gruis zijn vervallen. Of de verbrijzeling al tijdens het ijstransport
in de ijstijd heeft plaats gevonden, is niet duidelijk. Het is vrijwel niet
mogelijk om de stenen heel uit de leem te bevrijden.
Hieronder zijn een aantal verschillende typen gneizen afgebeeld.
Biotietgneizen
Pegmatietgneizen
Tweeglimmergneizen
![]() |
![]() |
Tweeglimmergneis - Zwerfsteen van Kasseedorf (Dld.).Deze gesteenten bevatten zowel zwarte biotiet als zilverwitte muscoviet. |
Tweeglimmergneis - Zwerfsteen van Groningen. |
Hoornblendegneizen
Geplooide gneizen
![]() |
![]() |
Geplooide migmatietgneis - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). |
Geplooide biotietgneis - Zwerfsteen van Groningen. |
Biotietgranaatgneis
Ogengneizen
Mylonietgneizen
Zwerfsteengneizen zijn niet zeldzaam
![]() |
![]() |
Zwerfsteengneizen uit de keileem van Groningen. |
Biotietgneizen uit de keileem van Haren (Gr.). |
![]() |
![]() |
Zwerfsteentjes van gneis van Walchum (Dld.). |
Zwerfsteentjes van gneis van Werpeloh (Dld.). |