In Scandinavië komen geen actieve vulkanen meer voor. Het vulkanisme dat er ooit was

is al tientallen miljoenen jaren verleden tijd. We spreken daarom van paleovulkanisme als we de vele vulkanische gesteenten en hun ontstaansomstandigheden onder de loep nemen. Zwerfstenen van vulkanische oorsprong die in de ijstijd uit Scandinavië naar ons land getransporteerd zijn, noemt men vanwege hun hoge geologische ouderdom  paleovulkanieten.

Vulkanen zijn geen lang leven beschoren. Gemiddeld ‘leven’ ze ongeveer een

miljoen jaar; zo lang zijn ze actief. De gesteenten waaruit vulkaanlichamen

zijn opgebouwd zijn variabel van samenstelling, terwijl de samenhang

ook erg wisselend kan zijn. Lava-afzettingen van verschillende samenstelling

wisselen af met afzettingen van los materiaal en zwak verkitte as- en tuflagen.

Tezamen bouwen ze het vulkaanlichaam op. Met name stratovulkanen zijn zo

samengesteld.

De vulkaan Arenal in Costa Rica (Midden-Amerika) is een zeer actieve stratovulkaan.	Shiprock is een karakteristieke rots in het vlakke, kurkdroge landschap van New Mexico, in het zuidoosten van de Verenigde Staten. De donkere rotsformatie bestaat uit basalt dat in de kraterpijp van een inmiddels geërodeerde vulkaan stolde. De basaltrots dateert van een eruptie uit het Oligoceen (Tertiair), ca. 30 miljoen jaar geleden.

Na een paar miljoen jaar erosie is van de meeste uitgedoofde vulkanen

nog maar weinig in het landschap te zien. Alleen de steenharde

krateropvullingen, toevoerspleten en harde lava- en ignimbrietafzettingen

houden het wat langer vol, sommige zelfs buitengewoon lang.

Gedurende het Precambrium is op verschillende plaatsen op het Baltisch

Schild met Scandinavië van tijd tot tijd sprake geweest van uitgebreid vulkanisme. Veel vulkanische

gesteenten dateren uit de periode van 1700 tot 1500 miljoen jaren

geleden. Het vulkanisme is moeilijk in verband te brengen met grootschalige

aardkorstvormende processen. De Svecofennidische gebergtevorming had

al een paar honderd miljoen jaren eerder zijn beslag gekregen. Desondanks

zijn in bovengenoemde periode op talrijke plaatsen in Zweden vooral porfieren gevormd.

Porfiergebied van Orsa in Dalarne, Midden-Zweden. De provincie Dalarne is rijk aan verschillende soorten porfieren. Ze danken hun aanwezigheid aan vulkanische activiteiten, die lang geleden in het Precambrium plaats vonden. Behalve de vulkanieten herinnert niets in het huidige landschap aan het uitbundige vulkanisme van destijds.

De meeste porfieren zijn rhyolietisch (=kiezelzuurrijk) van samenstelling,

een aanwijzing dat het type vulkanisme waaruit deze gesteenten zijn

ontstaan, een explosief karakter moet hebben gehad. Dat blijkt ook uit

de getoonde structuren in de gesteenten. Niet alleen veel Dalarneporfieren laten

zien dat ze als ignimbriet zijn ontstaan, hetzelfde kan gezegd worden

van Rode Oostzeeporfier en kwartsporfieren uit de Botnische Golf.

Een aantal porfiergroepen, zoals die uit de Botnische Golf en

Rode Oostzeeporfier zijn even oud als de rapakivi’s in hun omgeving.

Van de Rode Oostzeeporfier is wel duidelijk dat deze nauw aan rapakivi’s

verwant is, zeer waarschijnlijk is het gesteente de vulkanische equivalent ervan.

Hetzelfde wordt ook vermoed van Botnischekwartsporfier.

Botnische felsietporfier - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.).	Digerbergconglomeraat - Zwerfsteen van Weissenhaus, Oostzee (Dld.). De rolstenen in het gesteente zijn op een enkele uitzondering na allemaal Dalarneporfieren. Gezien de grootteverschillen van de klasten lijkt het waarschijnlijk dat het gesteente ontstaan is uit een modderstroomafzetting.
Gustavsporfier - Zwerfsteen van het Hoge veld, Norg (Dr.). Gustavsporfier is een lichtkleurige kwartsporfier uit Dalarne. Naast veel roodachtige kaliveldspaateerstelingen bevat het gesteente talrijke kleine grijze kwartsjes. Ze liggen vaak in groepjes bijeen.	Botnische kwartsporfier, type Ava - Zwerfsteen van Bergum (Fr.). De donkere vlekken in het gesteente zijn eerstelingen van kwarts.

Vulkanisme in Scandinavië bleef niet beperkt tot het Precambrium. Ook in

geologisch jongere tijden is op sommige momenten sprake geweest van

vulkanische activiteit. De talrijke diabazen in Scandinavië zijn daarvan

een voorbeeld. Een deel ervan is vooral in het Laat-Precambrium gevormd

(Dalslandium, 1350-900 miljoen jaren geleden), de overige

dateren uit het Paleozoicum daarna. Talrijke typen diabaas, waaronder

Kinne– en Hunnediabaas, zijn van Cambrische en Silurische ouderdom. Deze

diabaasgesteenten zijn geen erosieresten van omvangrijke

lavadekken, maar zijn als vlakke intrusies (sills) tussen andere

gesteenten in de aardkorst ingedrongen. Deze intrusielichamen zijn in

de loop van de tijd door verwering aan het oppervlak komen te liggen.

In het Paleozoïcum zijn op verschillende plaatsen in Zweden vulkanische dekken gevormd van diabaas. Eronder liggen sedimenten uit het Cambrium en het Ordovicium. In het gebied van de grote meren in Zweden vormen restanten van deze diabaasdekken vlakke tafelbergen, zoals hier de Mosseberg bij Falköping.	Ook op de Kinnekulle en op de heuvel van Billingen (foto) wordt de top gevormd door een laag harde diabaas.
Kinnediabaas - Zwerfsteen van Hogersmilde (Dr.). Kinnediabaas is naamgevend voor een gevlekt type diabaas, dat o.m. voorkomt op de Kinnekulle en op Billingen. Kinnediabaas komt ook voor in het zuidwesten van Zweden, dus een echt gidsgesteente is het niet.	Kinnediabaas - Zwerfsteen van Weissenhaus, Oostzee (Dld.)

De laatste keer dat in Scandinavië sprake was van langdurig en bij tijden

ook zeer hevig vulkanisme, was tijdens het Laat-Carboon en het Vroeg-Perm

(Rotliegendes) in het zuidoosten van Noorwegen; bij zwerfsteenliefhebbers

beter bekend als het Oslo-gebied. De Osloslenk vormt het noordeinde van

een lange meridionaal verlopende aardbreuk, die ten noorden van Oslo bij

het Mjösenmeer begint en via het Duitse Hessen en het Rijn- en Rhonedal

helemaal doorloopt naar de Middellandse Zee.

In het Oslogebied trad door het trapsgewijze wegzakken van stukken

aardkorst en het opdringen van magma op uitgebreide schaal vulkanisme

op. Er zijn toen tal van vulkanische gesteenten ontstaan die opvallen

door hun bijzondere samenstelling. Hoewel deze door hun veelal

andesitische samenstelling ogenschijnlijk niet makkelijk als lava konden uitvloeien, zijn er

desondanks uitgestrekte lavadekken gevormd van rhombenporfier. Restanten

daarvan zijn in het Oslogebied nog aanwezig.

De heuvel Kolsas bij Oslo in Zuid-Noorwegen. In het Oslogebied komen rhombenporfieren voor als echte vulkanieten, lava's dus, maar ook als ganggesteente. Vaak is bij deze laatste de grondmassa iets grover van korreling. De heuvel op de foto bestaat uit rhombenporfier van het Kolsas-type (zie hiernaast).	Rhombenporfier - Zwerfsteen van het Hoge veld, Norg (Dr.). Bij Kolsas in het noorden van Oslo is een rhombenporfiertype ontsloten met evenwijdig gerangschikte, spits rhombische veldspaateerstelingen.

Rhombenporfieren komen, ook als zwerfsteen, in tientallen variaties voor.

Samen met hun aantrekkelijk porfierisch uiterlijk en hun betrekkelijke

zeldzaamheid als zwerfsteen, vormen zij misschien wel het meest

populaire zwerfsteentype onder zwerfsteenverzamelaars.

Rhombenporfier - Werpeloh (Dld.). Rhombenporfier is een zeer variabel gesteente. Er zijn tientallen variëteiten bekend. Ze verschillen onderling in korreling van de grondmassa en in aantal, vorm en rangschikking van de eerstelingen.	Vulkanische Oslo-conglomeraat - Zwerfsteen van Voera, Vesteroya, Noorwegen. In het gesteente zijn rolstenen aanwezig van verschillende typen rhombenporfier temidden van een menigte kleine fragmenten van andere vulkanische gesteenten. Het gesteente is vermoedelijk ontstaan uit een modderstroomafzetting.
Oslo-ignimbriet - Zwerfsteen van Voera, Vesteroya, Noorwegen. In het betrekkelijk kleine Oslo-gebied in Zuid-Noorwegen is een grote variatie aan magmatische gesteenten aanwezig. Niet alleen vinden we diepte-, gang- en uitvloeiingsgesteenten, ook de samenstelling varieert sterk: van ultrabasisch tot zuur.	Ignimbritische Nordmarkietporfier - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). Nordmarkietporfieren zijn doorgaans fijnkorrelige tot dichte vulkanieten met een veelheid aan kleine eerstelingen van veldspaat. Vrije kwarts ontbreekt. In het gesteente op de foto zijn een aantal onduidelijke fragmenten van vulkanische gesteenten aanwezig. Zij bevestigen het ignimbritische karakter van het gesteente.
Porfirische Oslobasalt - Zwerfsteen van Voera, Vesteroya, Noorwegen. Het gesteente toont een aantal seismische breuken. Ze zijn te herkennen aan de verticale lijnen. De zwarte vlekjes zijn eerstelingen van hoornblende. Zij bepalen het porfirische karakter van de basalt.	Sferolitische Osloporfier - Zwerfsteen van Voera, Vesteroya, Noorwegen. Te oordelen naar de gevonden zwerfstenen, moeten in het Oslogebied op zijn minst een aantal locaties voorkomen met sferolietporfieren. De meeste locaties zijn tot op heden onbekend. De ronde vormingen zijn zeer fijn radiaalstralig van bouw. Daarnaast komen ook porfiertypen voor waarin de sferolieten een concentrisch/schalige bouw bezitten (lithofysen).

Het vulkanisme in het Oslo-gebied stoelde niet alleen op basaltisch

magma uit de bovenste mantel, maar ook op zuurdere magmatypen

die hogerop in de aardkorst in talrijke magmakamers tot ontwikkeling

kwamen. Daaruit ontstonden in de loop van de tijd door differentiatie

processen verschillende dieptegesteenten, ganggesteenten en als gevolg

van vulkanische activiteiten tal van vulkanieten. Het is verbazingwekkend 

te zien hoeveel gesteentetypen in zo’n betrekkelijk klein gebied in

Zuid-Noorwegen konden ontstaan. Het Oslo-gebied is van noord naar

zuid slechts 200km lang en nauwelijks 50km breed.

Geologische kaart van het Oslogebied in Zuid-Noorwegen. In kleuren zijn de verschillende gesteentegroepen aangegeven:   Rood = plutonieten (dieptegesteenten). Groen = vulkanieten als porfier en basalt e.d. Blauw = Cambro/Silurische sedimenten. Geel = gesteenten behorend tot de Caledonische gebergtevorming.   De rondachtige figuren zijn zgn. cauldrons, vulkanische centra waarin verschillende magmatische gesteenten tot ontwikkeling zijn gekomen.

In Zuid-Zweden komen zwermen diabaasgangen voor, die op verschillende plaatsen geëxploiteerd worden. De gangen zijn tientallen kilometers lang, terwijl hun breedte meestal maar enkele tot enige tientallen meters bedraagt. De diabaas in de gangen is fijnkorrelig, homogeen zwart en laat zich in grote blokken vrij maken.	Het gewonnen diabaasgesteente wordt verhandeld onder de naam 'Zwart Zweeds graniet'.  De uitgeruimde ganggedeelten geven een goede indruk van de breedte van de spleten.

In het noorden en noordoosten van Skane in Zuid-Zweden komen reeksen met

diabaas gevulde gangen voor. Ze worden op uitgebreide schaal geëxploiteerd.

Het tamelijk fijnkorrelige, zwarte diabaasgesteente wordt verhandeld onder de

naam 'Zwart Zweeds Graniet'. Dat diabaas weinig met graniet te maken heeft

mag duidelijk zijn.

De diabaasgangen dateren vooral uit de Jura-periode. Van de vulkanen die met

de gangen verbonden waren is geen spoor terug te vinden, laat staan van de

eventuele uitgevloeide vulkanieten als basalt e.d..

In de meest zuidelijke provincie van Zweden, Skane, komen op

verschillende plaatsen basalten voor. Ze dateren uit de Krijtperiode.

De basalten vormen meest kleine, geïsoleerde voorkomens die enigszins

koepelvormig in het landschap liggen.

Zuilvormige afzondering van fijnkorrelige basalt bij Hjällabjär in Skane in Zuid-Zweden. Deze basalten van cretaceïsche ouderdom.