Deze aanduiding hoeft nauwelijks uitleg. Hiermee worden de allergrootste vulkanische uitbarstingen aangeduid, die we op aarde kennen. De term danken we aan de makers van het Brits TV programma 'Horizon' in 2000 dat over vulkanen ging.

Hoewel er geen goede definitie bestaat van een supervulkaan, is duidelijk

dat dit vulkanen met uitbarstingen die alle voorstellingsvermogen te boven gaan. In historische

tijd hebben dergelijke erupties niet plaats gehad, hoewel de uitbarsting van

de Tambora op het Indonesische eiland Sumbawa in 1815 dicht in de buurt

kwam. Uit het verleden kennen we ze wel. Zo valt de uitzonderlijk zware,

explosieve uitbarsting, ca. 70.000 jaar geleden, van de Toba-vulkaan op

Noord-Sumatra in deze categorie. Bij de uitbarsting werden duizenden kubieke

kilometers magma uitgestoten! Er vormde zich een instortingskrater (caldera)

van 130 bij 40km, die zich langzaam met water vulde. Hieruit ontstond

het huidige Tobameer.

Uitbarsting van Mt. St.Helens in Noord-Amerika in 1980. Hoewel deze eruptie zeer hevig was en gepaard ging met enorme verwoestingen, was deze klein in vergelijking met die van de Tambora in 1815	Caldera van de Tambora-vulkaan op het Indonesische eiland Sumbawa. De instortingskrater is het gevolg van de enorme uitbarsting van 1815 waarbij meer dan 70.000 mensen het leven verloren.
De vulkanische as van de Tambora bedekte grote gedeelten van de andere eilanden in Indonesië. Aan de strooikegel is te zien dat de wind destijds uit het zuidoosten kwam.	Op de kaart staan behalve de Toba en Tambora vulkaan nog twee mogelijke supervulkanen ingetekend. De aanwezigheid van de vulkanen houdt verband met het wegduiken van de Indo-Australische plaat onder die van Eurazië. De violette strepen zijn grote breuklijnen. De pijlen geven de richting van de plaatbeweging aan.

Sinds 1982 bestaat er een vergelijkbare schaal als bij aardbevingen om

de intensiteit van vulkanische erupties aan te geven. Op deze VEI-schaal

(= vulkanologische Explosiviteits Index) bereikte de uitbarsting van de

Tambora VEI 7. Pas daar voorbij beginnen uitbarstingen van supervulkanen.

De VEI-index loopt van 0 tot 8. Het is een logaritmische schaal, hetgeen betekent dat iedere stap hoger 10x zo krachtig is. Bron: Elly Posthumus

Intermezzo
 

1816 was het jaar waarin de zomer zoek was. Het weer gedroeg zich dat jaar bijzonder grillig,

niet alleen bij ons, op heel het noordelijk halfrond was het kommer en kwel. Soms leek het wel

winter met in juni nog sneeuwstormen en ijs op de rivieren, dan weer was het heet en droog,

onderbroken door perioden waarin het weer zich normaal gedroeg. Op grote schaal mislukten

oogsten met als gevolg op veel plaatsen hongersnood.

 

Een jaar daarvoor, in 1815, was het klimaat op het noordelijk halfrond van slag geraakt door de

uitbarsting van de vulkaan Tambora op het Indonesische eiland Sumbawa. De eruptie was de grootste

sinds de enorme uitbarsting van de vulkaan Taupo in Nieuw-Zeeland in 180 n.Chr. In vergelijking

met de Tambora was de uitbarsting van de Vesuvius in 79n.Chr., waarbij Romeinse plaatsen

als Pompeï, Herculaneum en Stabiae van de aardbodem verdwenen, kinderspel.

De huidige grote caldera in de Tambora is ontstaan na de uitbarsting in 1815.

De ontploffingen waren helemaal op Sumatra, meer dan 2000 km verderop, te horen.

Bij de eruptie kwam een enorme hoeveelheid vulkanisch as vrij die door de kracht van de

uitbarsting tientallen kilometers hoog de atmosfeer in werd geblazen. Grote

hoeveelheden vulkanisch as kwamen neer op Borneo, Celebes en Java. De eruptie kostte

tenminste 71.000 mensen het leven, waarvan ruim 11.000 direct op het eiland Sumbawa zelf.

De rampspoeden die het gevolg waren van de uitbarsting van de vulkaan zijn vergeten. Zo

gaan dat soort dingen nu eenmaal.

De Tambora is een actieve stratovulkaan. Hij markeert de plaats op Sumbawa waar twee

aardkorstplaten met elkaar botsen. Boven de subductiezone ontstaat diep in de aardkorst magma,

dat in een langzaam tempo een grote magmakamer onder de vulkaan vult. Het vullen duurt

waarschijnlijk vele honderden jaren. Dat is de voornaamste oorzaak waarom de vulkaan met

grote tussenpozen uitbarst. De klap in 1816 was de hevigste in 1600 jaar.

 

De ongewone klimaatafwijkingen in 1816 waren het hevigst te voelen in het noordoosten van de

Verenigde Staten, in Canada en in Noord-Europa. Maar ook in Azië was het weer kompleet van

slag. In China was het bij tijden extreem koud en was het seizoen van de moessonregens

ontregeld. Het oosten van Canada en het noordoosten van de USA werden in juni nog getroffen

door twee sneeuwstormen, met ruim 30cm sneeuw in Quebec. Ook later in de zomer kwamen

bijzonder sterke temperatuurwisselingen voor, waarbij de temperatuur soms binnen een paar

uur met meer dan 20 graden daalde, tot bijna het vriespunt.

 

Op veel plaatsen op het noordelijk halfrond mislukten oogsten doordat het zaaigoed in mei dood

vroor of door hevige regenval werd weggespoeld. Ook Europa ontsprong de dans niet. Zware

stormen en hevige regenval leidden tot grote overstromingen, met als gevolg hongersnood, grote

sterfte onder mensen en vee en het optreden van epidemische ziekten. Het aantal sterfgevallen

lag twee keer zo hoog als normaal. Bijzonder was dat in een aantal landen in Europa melding

gemaakt werd van bruine en roodgekleurde sneeuw, waarschijnlijk het gevolg van aanhechtende

asdeeltjes van de Tambora.
 

De Engelse landschapsschilder Joseph Mallord William Turner (1775-1851) schilderde de prachtige zonsondergangen in 1816, die het gevolg waren van de uitbarsting van de Tambora.

Niet alleen de zomer van 1816 verliep dramatisch, de winter die daarop volgde was zeer extreem.

De gevolgen van de uitbarsting van de Tambora lieten zich ook in de jaren daarna nog voelen.

De oogsten mislukten weliswaar niet meer geheel, maar de opbrengsten vielen erg tegen. Dat

overal op het noordelijk halfrond nog meer dan tien jaar na de uitbarsting sprake was van

prachtige zonsondergangen, zal in die tijd weinig aandacht en waardering hebben gekregen.

Men had andere zorgen.

Uitbarstingen van supervulkanen treden gelukkig zeer zelden op, maar ze

verlopen in alle gevallen bijzonder explosief en catastrofaal. In Noord-

Amerika heeft de vulkaan onder het Yellowstonepark in de laatste

2,1 miljoen jaar driemaal een gigantische eruptie veroorzaakt, waarbij

grote caldera’s zijn ontstaan. De meest recente caldera ontstond

640.000 jaar geleden. De instortingskrater heeft een doorsnede van 85 bij

45km en beslaat een groot gedeelte van het huidige Yellowstone National Park.

Daarna vonden nog verschillende kleinere uitbarstingen plaats. Deze zijn

verantwoordelijk voor het opvullen en uitvlakken van de caldera, waardoor

het gebied van het natuurpark tamelijk vlak is en in het geheel niet herinnert aan een

enorme vulkaan. 

Het 130 km lange Tobameer op Noord-Sumatra is een met water gevulde instortingskrater. De Tobavulkaan noemt men wel het 'zusje' van de vulkaan onder Yellowstone Park in de Verenigde Staten. De uitbarsting van 74.000 jaar geleden was aanmerkelijk heviger dan die van Yellowstone.	Satellietopname in valse kleuren gemaakt van het Tobameer. Sinds de uitbarsting, 74.000 jaar geleden, is in het meer een groot vulkanisch eiland ontstaan. Bij de uitbarsting werden duizenden malen meer vulkanische producten de lucht in geblazen dan bij de uitbarsting van de Mt. St. Helens.

De vulkaan onder Yellowstone houdt zich al een hele tijd rustig. De laatste

jaren hebben vulkanologen het vermoeden dat de supervulkaan op het punt

staat om opnieuw tot leven te komen en misschien op korte termijn zal

uitbarsten. Het gebied kwam tussen 2004 en 2011 ca. 25cm omhoog. Dit

wordt gezien als een teken dat het vulkaanlichaam door aanvoer van heet

magma bezig is uit te zetten. Bovendien staat het gebied bekend om de

vele kleine aardbevingen die periodiek optreden. Deze bevingen worden in

verband gebracht met magmaverplaatsingen in de diepere ondergrond.

Uit ander onderzoek blijkt dat de bodem van Yellowstone in het verleden

wel vaker omhoog is gekomen, waarna een daling intrad, zonder dat er

een uitbarsting volgde. Duidelijk is dat de magmakamer onder de vulkaan

door aanvoer van magma bezig is groter te worden. De grote diepte (7 tot

10km) waarop dit plaats vindt stelt vulkanologen voorlopig gerust.

Yellowstone Park staat bekend om zijn talrijke hete bronnen, geysers en mofetten.	De grote caldera van de Yellowstone vulkaan is in het vlakke landschap van het park niet of nauwelijks op te merken.
Reliëfkaart van het Yellowstone National Park en omgeving. Uit de topografie valt moeilijk op te maken dat zich hier een van de allergrootste vulkanen op aarde bevindt.	In de laatste 2,1 miljoen jaar is de vulkaan onder Yellowstone drie maal uitgebarsten waarbij er een caldera werd gevormd. Globaal gesproken barst de vulkaan om de 700.000 jaar uit. De laatste uitbarsting dateert alweer van 640.000 jaar geleden....
In de laatste 2,1 miljoen jaar werd bij uitbarstingen van de Yellowstone-vulkaan een groot gedeelte van de Verenigde Staten bedolven onder vulkanische as (driehoekig gebied). Mocht dat morgen eventueel weer gebeuren dan zijn de gevolgen niet te overzien.	De vulkaan onder het Yellowstone Park blijkt een hotspot te zijn. In de vlakte van de Snake Rivier zijn met een oplopende ouderdom vulkanische afzettingen en caldera's aanwezig die op de plaats ontstonden van het huidige park. Beweging van de Amerikaanse plaat in westelijke richting met ca.1 cm per jaar is verantwoordelijk voor de lange keten van vulkanische caldera's.De oudste aanwijzingen van vulkanische activiteiten van de Yellowstone hotspot dateren van ca. 16,5 miljoen jaar geleden.

Het is niet bekend wanneer de ‘big bang’ komt. Uitbarstingen van een

dergelijke omvang komen naar schatting maar eens in de tienduizenden

tot een miljoen jaar voor. Dat een uitbarsting van dit type grote gevolgen

zal hebben voor Noord-Amerika, maar ook voor het mondiale klimaat, is

zonder meer duidelijk. De gevolgen die de uitbarsting van de Tambora

had op het klimaat waren al aanmerkelijk.

Op aarde zijn niet veel van dergelijke supervulkanen bekend. Zoals

gezegd, de bekendste zijn Yellowstone en Toba, maar ook de 26.000 jaar

oude uitbarsting van de vulkaan Oruanui bij het Taupameer in Nieuw-Zeeland

en die van Long Valley in Oost-Californië in de U.S.A. vallen in

deze categorie.