Deze aanduiding hoeft nauwelijks uitleg. Hiermee worden de allergrootste vulkanische uitbarstingen aangeduid, die we op aarde kennen. De term danken we aan de makers van het Brits TV programma 'Horizon' in 2000 dat over vulkanen ging.
Hoewel er geen goede definitie bestaat van een supervulkaan, is duidelijk
dat dit vulkanen met uitbarstingen die alle voorstellingsvermogen te boven gaan. In historische
tijd hebben dergelijke erupties niet plaats gehad, hoewel de uitbarsting van
de Tambora op het Indonesische eiland Sumbawa in 1815 dicht in de buurt
kwam. Uit het verleden kennen we ze wel. Zo valt de uitzonderlijk zware,
explosieve uitbarsting, ca. 70.000 jaar geleden, van de Toba-vulkaan op
Noord-Sumatra in deze categorie. Bij de uitbarsting werden duizenden kubieke
kilometers magma uitgestoten! Er vormde zich een instortingskrater (caldera)
van 130 bij 40km, die zich langzaam met water vulde. Hieruit ontstond
het huidige Tobameer.
Sinds 1982 bestaat er een vergelijkbare schaal als bij aardbevingen om
de intensiteit van vulkanische erupties aan te geven. Op deze VEI-schaal
(= vulkanologische Explosiviteits Index) bereikte de uitbarsting van de
Tambora VEI 7. Pas daar voorbij beginnen uitbarstingen van supervulkanen.
![]() |
De VEI-index loopt van 0 tot 8. Het is een logaritmische schaal, hetgeen betekent dat iedere stap hoger 10x zo krachtig is. Bron: Elly Posthumus |
Intermezzo
1816 was het jaar waarin de zomer zoek was. Het weer gedroeg zich dat jaar bijzonder grillig,
niet alleen bij ons, op heel het noordelijk halfrond was het kommer en kwel. Soms leek het wel
winter met in juni nog sneeuwstormen en ijs op de rivieren, dan weer was het heet en droog,
onderbroken door perioden waarin het weer zich normaal gedroeg. Op grote schaal mislukten
oogsten met als gevolg op veel plaatsen hongersnood.
Een jaar daarvoor, in 1815, was het klimaat op het noordelijk halfrond van slag geraakt door de
uitbarsting van de vulkaan Tambora op het Indonesische eiland Sumbawa. De eruptie was de grootste
sinds de enorme uitbarsting van de vulkaan Taupo in Nieuw-Zeeland in 180 n.Chr. In vergelijking
met de Tambora was de uitbarsting van de Vesuvius in 79n.Chr., waarbij Romeinse plaatsen
als Pompeï, Herculaneum en Stabiae van de aardbodem verdwenen, kinderspel.
![]() |
De huidige grote caldera in de Tambora is ontstaan na de uitbarsting in 1815. |
De ontploffingen waren helemaal op Sumatra, meer dan 2000 km verderop, te horen.
Bij de eruptie kwam een enorme hoeveelheid vulkanisch as vrij die door de kracht van de
uitbarsting tientallen kilometers hoog de atmosfeer in werd geblazen. Grote
hoeveelheden vulkanisch as kwamen neer op Borneo, Celebes en Java. De eruptie kostte
tenminste 71.000 mensen het leven, waarvan ruim 11.000 direct op het eiland Sumbawa zelf.
De rampspoeden die het gevolg waren van de uitbarsting van de vulkaan zijn vergeten. Zo
gaan dat soort dingen nu eenmaal.
De Tambora is een actieve stratovulkaan. Hij markeert de plaats op Sumbawa waar twee
aardkorstplaten met elkaar botsen. Boven de subductiezone ontstaat diep in de aardkorst magma,
dat in een langzaam tempo een grote magmakamer onder de vulkaan vult. Het vullen duurt
waarschijnlijk vele honderden jaren. Dat is de voornaamste oorzaak waarom de vulkaan met
grote tussenpozen uitbarst. De klap in 1816 was de hevigste in 1600 jaar.
De ongewone klimaatafwijkingen in 1816 waren het hevigst te voelen in het noordoosten van de
Verenigde Staten, in Canada en in Noord-Europa. Maar ook in Azië was het weer kompleet van
slag. In China was het bij tijden extreem koud en was het seizoen van de moessonregens
ontregeld. Het oosten van Canada en het noordoosten van de USA werden in juni nog getroffen
door twee sneeuwstormen, met ruim 30cm sneeuw in Quebec. Ook later in de zomer kwamen
bijzonder sterke temperatuurwisselingen voor, waarbij de temperatuur soms binnen een paar
uur met meer dan 20 graden daalde, tot bijna het vriespunt.
Op veel plaatsen op het noordelijk halfrond mislukten oogsten doordat het zaaigoed in mei dood
vroor of door hevige regenval werd weggespoeld. Ook Europa ontsprong de dans niet. Zware
stormen en hevige regenval leidden tot grote overstromingen, met als gevolg hongersnood, grote
sterfte onder mensen en vee en het optreden van epidemische ziekten. Het aantal sterfgevallen
lag twee keer zo hoog als normaal. Bijzonder was dat in een aantal landen in Europa melding
gemaakt werd van bruine en roodgekleurde sneeuw, waarschijnlijk het gevolg van aanhechtende
asdeeltjes van de Tambora.
![]() |
De Engelse landschapsschilder Joseph Mallord William Turner (1775-1851) schilderde de prachtige zonsondergangen in 1816, die het gevolg waren van de uitbarsting van de Tambora. |
Niet alleen de zomer van 1816 verliep dramatisch, de winter die daarop volgde was zeer extreem.
De gevolgen van de uitbarsting van de Tambora lieten zich ook in de jaren daarna nog voelen.
De oogsten mislukten weliswaar niet meer geheel, maar de opbrengsten vielen erg tegen. Dat
overal op het noordelijk halfrond nog meer dan tien jaar na de uitbarsting sprake was van
prachtige zonsondergangen, zal in die tijd weinig aandacht en waardering hebben gekregen.
Men had andere zorgen.
Uitbarstingen van supervulkanen treden gelukkig zeer zelden op, maar ze
verlopen in alle gevallen bijzonder explosief en catastrofaal. In Noord-
Amerika heeft de vulkaan onder het Yellowstonepark in de laatste
2,1 miljoen jaar driemaal een gigantische eruptie veroorzaakt, waarbij
grote caldera’s zijn ontstaan. De meest recente caldera ontstond
640.000 jaar geleden. De instortingskrater heeft een doorsnede van 85 bij
45km en beslaat een groot gedeelte van het huidige Yellowstone National Park.
Daarna vonden nog verschillende kleinere uitbarstingen plaats. Deze zijn
verantwoordelijk voor het opvullen en uitvlakken van de caldera, waardoor
het gebied van het natuurpark tamelijk vlak is en in het geheel niet herinnert aan een
enorme vulkaan.
De vulkaan onder Yellowstone houdt zich al een hele tijd rustig. De laatste
jaren hebben vulkanologen het vermoeden dat de supervulkaan op het punt
staat om opnieuw tot leven te komen en misschien op korte termijn zal
uitbarsten. Het gebied kwam tussen 2004 en 2011 ca. 25cm omhoog. Dit
wordt gezien als een teken dat het vulkaanlichaam door aanvoer van heet
magma bezig is uit te zetten. Bovendien staat het gebied bekend om de
vele kleine aardbevingen die periodiek optreden. Deze bevingen worden in
verband gebracht met magmaverplaatsingen in de diepere ondergrond.
Uit ander onderzoek blijkt dat de bodem van Yellowstone in het verleden
wel vaker omhoog is gekomen, waarna een daling intrad, zonder dat er
een uitbarsting volgde. Duidelijk is dat de magmakamer onder de vulkaan
door aanvoer van magma bezig is groter te worden. De grote diepte (7 tot
10km) waarop dit plaats vindt stelt vulkanologen voorlopig gerust.
Het is niet bekend wanneer de ‘big bang’ komt. Uitbarstingen van een
dergelijke omvang komen naar schatting maar eens in de tienduizenden
tot een miljoen jaar voor. Dat een uitbarsting van dit type grote gevolgen
zal hebben voor Noord-Amerika, maar ook voor het mondiale klimaat, is
zonder meer duidelijk. De gevolgen die de uitbarsting van de Tambora
had op het klimaat waren al aanmerkelijk.
Op aarde zijn niet veel van dergelijke supervulkanen bekend. Zoals
gezegd, de bekendste zijn Yellowstone en Toba, maar ook de 26.000 jaar
oude uitbarsting van de vulkaan Oruanui bij het Taupameer in Nieuw-Zeeland
en die van Long Valley in Oost-Californië in de U.S.A. vallen in
deze categorie.
![]() |