De locaties

 

 

Grolloo

Locatie: Smalandgraniet op het grasveld voor het Markehuis,

hoek De Pol - Amerweg.

 

 

De massieve granieten kei staat temidden van een aantal kleinere

zwerfkeien voor het Markehuis - het dorpshuis van Grolloo - opgesteld.

Opvallend aan de steen zijn de talrijke gletsjerkrassen. De steen

zit er vol mee. De parallel verlopende krassen zijn duidelijk te zien.

Wat tevens opvalt is dat aan de voorzijde van de steen de krassen

in twee richtingen verlopen. Ook aan de rechterzijde toont de kei

goed herkenbare afgeschuurde vlakken met gletsjerkrassen.

 

De voorzijde van de steen vormt waarschijnlijk het oorspronkelijke

rotsoppervlak toen de kei nog deel uit maakte van de vaste rots in

Zweden. Het afgeschuurde oppervlak wijkt af van de overige

afgeschuurde en bekraste vlakken.

 

 

De kei in Grolloo is een graniet uit

de provincie Småland in Zuid-Zweden. Hij meet 2.20x1.90x1.40 meter.

De steen is vergeleken met de andere grote zwerfblokken in het

Hondsruggebied 'een kleintje'. Het geschatte gewicht bedraagt

bijna 3000kg.

 

 

 

Het zware zwerfblok van graniet in Grolloo staat op het grasveld voor het Markehuis.	De kei is een roodachtige smalandgraniet, een grijsrood, kwartsrijk type graniet dat veel voorkomt in de Zuidzweedse provincie Smaland.
De kei in Grolloo is aan alle zijden afgeschuurd en voorzien van duidelijke gletsjerkrassen. Aan de voorzijde van de steen lopen de gletsjerkrassen in twee verschillende richtingen.	Slechts op een enkele plaats is aan de kei nog iets te zien van de oorspronkelijke kleur en de structuur van de graniet. Het overgrote deel van de steen is begroeid met korstmossen en algen.

 

 

 

Schoonloo
 

Locatie: Westdorperstraat

 

 

In Schoonloo staat aan de Westdorperstraat een rechtop geplaatste

kei van graniet. Delen van de steen zien er opmerkelijk fris uit, andere

delen zijn meer verweerd. De hoofdkleur van het gesteente is bruingrijs.

De kleur wordt veroorzaakt door het hoofdbestanddeel van graniet,

kaliveldspaat. Op de meer verweerde delen van de steen zijn talrijke

kleine, grijswitte vlekjes te zien van plagioklaas, de andere

veldspaatsoort in graniet.

 

 

Van dichtbij valt op dat de afzonderlijke mineralen met het blote oog

goed van elkaar te onderscheiden zijn. De steen bevat verspreide,

grotere 'pitten' van roodachtig oranje kaliveldspaat. Dit zijn eerstelingen,

die in een vroeg stadium van kristallisatie, toen het graniet nog niet

geheel verhard was, al gevormd waren.

 

 

De algehele indruk van de steen is: een grofkorrelig type graniet met

porfirische kaliveldspaten. Het is waarschijnlijk een gidsgesteente, een

Blekinge- of een Karlshamngraniet uit Zuid-Zweden.

 

 

Op de steen is een bordje bevestigd met daarop de tekst :'Trekkerskei'.

De afmetingen zijn: 3.50x2.80x1.60 meter. Gewicht: 22 ton
 

 

 

Dit 22 ton zware blok graniet uit Zuid-Zweden staat opzij van de Westdorperstraat in Schoonloo opgesteld. Zwerfstenen uit Zuid- en Midden-Zweden komen in het midden en westen van Drenthe veel meer voor dan in het Hondsruggebied in Oost-Drenthe.	Een kenmerk van blekingegraniet is dat deze scherpkristallijn is. Van dichtbij zijn de afzonderlijke mineraalkorrels goed van elkaar te onderscheiden. De grote pitten zijn eerstelingen van kaliveldspaat. De grofkorrelige grondmassa bestaat uit een mengsel van kaliveldspaat, plagioklaas en biotiet.

 

 

 

De Kiel

Locatie: Op een klein heideveld in het bos westelijk van de Eeserstraat.
 

 

 

Vlak bij het zwerfstenen kunstobject 'Het stelletje' ligt in een kuil aan

de rand van een klein heideveld een groot zwerfblok van graniet. De

afgeronde vorm is karakteristiek voor granietblokken die door verwering

van granietrotsen ontstaan. Het zwerfblok is gedurende zijn transport

naar Drenthe in het landijs verder afgerond en afgeschuurd. Aan de kei

zijn gletsjerkrassen te zien, hoewel dit steeds moeilijker wordt door

de begroeiing met korstmossen.

 

 

De korstmossen maken het ook erg moeilijk om in de steen een graniet

te herkennen, laat staan dat het een Smålandgraniet is uit Zuid-Zweden.

Het is een porfirische graniet met tot 3 cm grote eerstelingen van

kaliveldspaat. De voorlopige conclusie is dat we hier met een graniettype

te maken hebben dat afkomstig is uit het noorden van de provincie

Småland.

 

 

Langs het zandpad opzij van de kei heeft men een bord geplaatst met

daarop "Bijna de grootste kei van Drenthe".

Afmetingen: 2.80x2.00x1.70 meter. Gewicht: 17 ton.
 

 

 

'De Kielse kei' is een gidsgesteente uit het noorden van de provincie Smaland in Zuid-Zweden.	Het bordje wijst de weg over het heideveld naar de kuil met de grote kei.

 

 

 

Sleen

Locatie: Hoek Schultestraat - Bannerschultestraat in Sleen
 

 

 

Op een weiland aan de Broeklanden bij Sleen kwam bij

graafwerkzaamheden van de WMD een groot zwerfblok van

grootkorrelige Pyterliet tevoorschijn. De kei heeft in het centrum

van Sleen een plaats gekregen langs het Pieterpad, de wandelroute

van Pieterburen in Groningen naar Zuid-Limburg.

 

 

Het gesteente beantwoordt helemaal aan het lichtkleurige,

plagioklaas bevattende, grootkorrelige type Pyterliet, waarvan in

het Hondsruggebied wel vaker zwerfstenen zijn gevonden. Pyterliet is

een gidsgesteente uit Zuidwest-Finland. De naam is afkomstig van

de Zuidfinse plaats Pyterlahti, waar men een vergelijkbaar

gesteente in grote steengroeven wint.

 

 

Hoofdbestanddeel in de Pyterliet is bleek grijsrode kaliveldspaat. De

kristallen ervan zijn meest (afgerond) rechthoekig van vorm . Ze zijn

omgeven door rookkleurige, hier en daar blauwgrijze kwartsen. In het

gesteente zijn twee plagioklaasomrande ovoïden aanwezig, naast een

enkele ca. 4 cm grote, ongeringde ovoïde van kaliveldspaat. Hiermee

verraadt de Pyterliet zijn rapakivi-natuur. Plagioklaas, de andere

veldspaatsoort, vormt kleinere kristallen. Op het verweringsvlak tekenen

ze door hun geel-witte kleur duidelijk af.

 

 

In het gesteente is verder een drietal betrekkelijk kleine autolieten

zichtbaar. Ze onderscheiden zich door hun korreling en iets donkerder

kleur. Een ervan is middelkorrelig granitisch, de andere zijn meer

basisch en ook fijnkorreliger.

Afmetingen: 2.26x1.90x1.30 meter. Gewicht: 10,7 ton
 

 

 

Pyterliet, een ruim 10 ton zwaar zwerfblok, afkomstig uit het zuidwesten van Finland. Pyterlieten zijn bijzonder fraaie, dikwijls grootkorrelige granieten met een roodachtige kleur. Het is een graniettype uit de grote familie van rapakivigranieten. Het gesteente is ca. 1640 miljoen jaar geleden ontstaan.

Hoewel de 'echte' pyterliet van Zuid-Finland talrijke opvallend grote ronde kristallen van kaliveldspaat bezit, ontbreken die in de pyterlieten die bij ons als zwerfsteen voorkomen. Onze zwerfstenen zijn afkomstig uit rapakivigebieden in Zuidwest-Finland. Ze bevatten talrijke grote, vaak rechthoekige kristallen van kaliveldspaat. De witte vlekken en spikkels zijn van plagioklaas. Het donkere materiaal is voornamelijk rookkleurige kwarts.

 

 

 

Noordbarge
 

Locatie: Noordbargerbos

 

 

Even buiten Emmen ligt langs de Ermerweg in het Noordbargerbos

een enorme zwerfkei. Het is met afstand de grootste zwerfsteen van

Drenthe. De kei is van graniet en heeft een sterk afgeplatte bovenzijde.

In de steen zijn een paar boorgaten te zien. In een van de gaten heeft

men kennelijk buskruit laten ontploffen waardoor een groot hoekig brok

is afgesprongen. De kei is jammer genoeg geheel door korstmossen

bedekt. Determinatie van de steensoort is daardoor niet zeker. Vanwege

het gehalte aan hoornblende en de verspreid aanwezige, oranje-rode

eerstelingen van kaliveldspaat in een overwegend grijsachtige matrix,

hebben we vermoedelijk te maken met een Arnögraniet uit Midden-Zweden.

Afmetingen: 4.50x3.80x2.00 meter. Gewicht: 55,4 ton
 

 

 

Welke nu werkelijk de grootste zwerfkei van Drenthe is, is blijkbaar nog steeds niet helemaal beslist. Toch is de kei aan de rand van het Noordbargerbos, westelijk van Emmen, tot dusver duidelijk de grootste. Een eenvoudige rekensom leert dat dit zwerfblok op zijn minst 55 ton weegt. Onduidelijk is hoever de steen nog in de grond steekt. Hij zou dus nog wel zwaarder kunnen zijn.	Een geologisch zwerfsteenmonument als deze grote kei bij Noordbarge verdient een fraaier bordje met ook iets meer informatie. Vermoedelijk is het een arnögraniet uit Midden-Zweden. Nader onderzoek zal meer duidelijkheid verschaffen.

 

 

 

Emmen
 

Lokatie: Stationsplein
 

 

 

In een klein plantsoen aan het Stationsplein in Emmen staat een

opvallende, rechtopstaande gneis met talrijke bruin-violette

porfyroblasten van kaliveldspaat. De veldspaten zijn aan de

verweerde buitenkant van de steen als grote, donkere pitten

duidelijk zichtbaar. Aan een zijde van de steen zijn restanten van

pegmatiet aanwezig, met kaliveldspaat in dezelfde kleur als die

van de porfyroblasten. Een nadere herkomst in Zweden of Finland

is niet aan te geven. Metamorfe gesteenten zijn niet geschikt als

gidsgesteente.

Afmetingen: 3.40x1.90x1.40 meter. Gewicht: 10,9 ton
 

 

 

Zwerfblok van gneis op de hoek van het Stationsplein in Emmen. Een nadeel van zwerfkeien in de buitenlucht is dat zij na enige tijd begroeid raken met algen en korstmossen. Vooral in de buurt van bomen treedt dit euvel snel op. Dat maakt het herkennen van het type gesteente moeilijker.	Het gesteente is duidelijk een gneis, een metamorf gesteente dus, dat lang geleden op grote diepte in de aardkorst door gebergtevormende krachten heel geleidelijk uit andere gesteenten is ontstaan. De grillige vlekken op de steen zijn verweerde restpartijen pegmatiet, een grootkorrelig type graniet dat vaak in gneizen voorkomt

 

 

 

Emmerschans

Locatie: Groeve De Boer

Een grote zwerfsteen van (nebulitische) gneis vormt het middelpunt

van het kunstwerk 'The broken circle' in de grote zandgroeve De Boer

bij Emmerschans. Het is het enig overgebleven land-art project uit

1971 van de inmiddels overleden Amerikaanse kunstenaar Robert

Smithson. The Broken Circle maakte deel uit van de expositie ‘Sonsbeek

buiten de perken’, een manifestatie met als thema 'Rimte en ruimtelijke relaties' op diverse locaties in Nederland.

 

 

De enorme zwerfsteen kwam bij graafwerkzaamheden in de zandgroeve

uit de keileem tevoorschijn. Hoewel de steen in de loop van de tijd

sterk door korstmossen is overwoekerd, is nog duidelijk te zien dat

het een metamorf gesteente is. Zijn herkomst in Zweden of Zuidwest-

Finland is niet nader aan te geven.

Afmetingen: 4.50x2.80x2.00 meter. Gewicht: 40,8 ton.
 

 

 

The Broken Circle, een kunstwerk (landart) dat gemaakt is door de Amerikaan Robert Smithson. Landart is een vergankelijke vorm van kunst, ook dit kunstwerk. Het wordt voortdurend door het omringende water aangetast. Periodiek herstel is daarom onvermijdelijk.	Centraal in het kunstwerk ligt een bijzonder groot zwerfblok van gneis. De ruim 40 ton zware kei kwam jaren geleden bij de winning van zand uit de bovenliggende keileemlaag te voorschijn.

 

 

 

Emmerschans

 

Locatie: Groeve De Boer

 

 

Aan de Weerdingerstraat, eveneens op het terrein van de fa. De Boer,

staat een zeer grote granieten kei opgesteld. Het sterk afgeronde

zwerfblok is vanaf de weg goed te zien. Naar de vorm te oordelen

hebben we hier met een 'wolbaal' te doen. Granietrotsen verweren langs

natuurlijke, in het gesteente aanwezige breuken. De verwering is op de

hoeken en langs de breukranden het sterkst, waardoor na verloop van

tijd afgeronde, 'gestapelde' blokken graniet ontstaan. De granietblokken

lijken op samengeperste balen wol van vroeger, die men uit Australië en

Nieuw-Zeeland importeerde.

 

 

De granieten kei is geen gidsgesteente. Bijzonder is dat bovenop de kei een restant keileem is blijven liggen,

waarop spontaan een aantal berken is gaan groeien. Voor zover bekend

is het de enige kei in Nederland met bosgroei. De boompjes genieten

een beschermde status, zo verzekerde de eigenaar.

Afmetingen: 3.50x2.90x2.10 meter. Gewicht:13,5 ton.
 

 

 

Granietblokken bezitten meestal afgeronde vormen. Het heeft te maken met de wijze waarop graniet als vaste rots verweert. De kei langs de Weerdingerstraat in Emmerschans is tegelijk een 'natuurmonument'. Op de steen groeit een klein bosje berken. Ze wortelen in een plak keileem.	De losse blokken gneis in het Oosterse Bos bij Nieuw-Dordrecht horen bij elkaar. Ze vormen geen hunebed, zoals wel eens gedacht en ook gehoopt werd. De losse blokken vormden ooit één steen. Ze zijn in de ijstijd door ijsdruk of door vorstwerking los van elkaar komen te liggen.

 

 

 

Nieuw-Dordrecht

 

Locatie: Oosterse Bos, ingang De Streek

 

 

In het Oosterse Bos, links van het fietspad, ligt in een kuil aan de

rand van boerenland een verzameling losse steenblokken. Jarenlang

bleef men in het ongewisse of de keien op natuurlijke wijze zo bij

elkaar waren komen te liggen of dat het wellicht een hunebed was.

Onderzoek van de provinciaal archeoloog W. van der Sanden en het

archeologische bureau De Steekproef leverde geen enkele aanwijzing

op dat zou kunnen wijzen op een mogelijk verstoord hunebed uit de

Trechterbekertijd.

 

 

Onderzoek van de steenblokken wees uit dat ze allemaal van hetzelfde

gesteentype waren, nl. een biotietgneis. Het is waarschijnlijk dat de

losse blokken ooit een geheel hebben gevormd, die door verwering zijn

losgeraakt. Het is niet duidelijk of dit in een laat stadium van het

transport in het landijs heeft plaatsgevonden of dat het veroorzaakt is

door vorst- en dooiwerking gedurende het Pleniglaciaal (Weichselien).

Gebroken of kapotgedrukte zwerfstenen zijn een veel voorkomend

verschijnsel in de rode Emmen- en Nieuweschootkeileem op de Hondsrug.

 

 

De steenblokken bestaan uit grijsachtig gele biotietgneis die geleidelijke

overgangen laat zien naar meer een nebulitisch migmatiettype. De

herkomst in Zweden of Zuidwest-Finland is onbekend.

 

 

In het gezelschap ontbreekt een steenblok. Deze staat opgesteld op

een grasveld opzij van de kruising in Nieuw-Dordrecht. Bij de stenen in

het Oosterse Bos is door Staatsbosbeheer een infobord geplaatst.

Gewicht van alle blokken tezamen: 27,5 ton.


 

 

 

 

Bargererfscheidenveen

 

Locatie: In de berm van de Erfscheidenweg

 

 

Na de opzienbarende vondst van een tien ton zware zwerfkei van Pyterliet

bij Sleen, was de ontdekking van nog een groot zwerfblok van Pyterliet

bijzonder te noemen. Hoewel van een ander type blijkt de steen alle

kenmerken van dit gidsgesteente te bezitten. De kei is opvallend bleekwit

gekleurd. Alleen op plaatsen waar delen van het oppervlak door de

graafmachine beschadigd zijn, komt de roodachtige kleur van de Pyterliet

naar voren.

 

 

De bleke kleur van de steen is te danken an de ooit aanwezige

veenbedekking in dit gebied. Naar beneden wegsijpelende humuszuren

hebben de kaliveldspaten sterk aangetast en de aanwezige plagioklazen

geheel opgelost. De rookkleurige kwartsen bleven onaangetast.

 

 

Pyterliet is een grootkorrelig gidsgesteente en lid van de familie van 

rapakivigranieten. Het zwerfblok zou afkomstig kunnen zijn van de

Ålandeilanden, hoewel vergelijkbare typen daar (nog) niet gevonden zijn.

Als herkomstgebied komt het rapakivigebied van Kökar, zuidoostelijk van

Åland, ook in aanmerking. Jammer is dat beide rapakivigebieden grotendeels

door zeewater zijn bedekt en daarom slecht bemonsterd zijn.
 

 

 

 

In de berm van de Erfscheidenweg in Bargererfscheidenveen ligt deze door veenwater sterk gebleekte pyterliet.	Op de foto hiernaast is linksbovenaan de plaats zichtbaar waar een gedeelte van de verweerde buitenlaag van de kei is verdwenen. Daar komt de roodachtige kleur van de pyterliet te voorschijn. De grijsblauwe mineraalkorrels op de foto hierboven zijn kwartsen. De groenwitte vlekken zijn plagioklaas. De zwarte bestanddelen zijn kleine opeenhopingen van biotiet.

 

 

 

Poolshoogte bij Odoorn

 

Locatie: Poolshoogte, bij het oorlogsmonument. 

 

Weinig mensen weten hem te liggen, de tot dusver grootste

zwerfsteen van Pyterliet in Drenthe. De enorme kei ligt in het

staatsbos bij Odoorn, vlakbij het uitzichtpunt Poolshoogte.

Het bospad dat naar het oorlogsmonument leidt, voert tevens

naar de grote kei. Vijftig meter voorbij het monument gaat

rechts een smal bospaadje naar de steen.

 

 

De kei is  in de eerste helft van de vorige eeuw bij ontginnings

werkzaamheden ontdekt. Bij het uitgraven bleek de steen te groot

om hem op te takelen. Sindsdien ligt hij in een kuil die met grondwater

gevuld is. De steen meet ca. 2.80x1.90x1.50 meter en heeft een

geschat gewicht van ruim 13.000kg! Bij het opmeten kon niet

vastgesteld worden hoever de kei nog in de bodem steekt. Het

werkelijke gewicht is waarschijnlijk nog groter.

 

 

Wandelaars en dagjesmensen weten eigenlijk niet naar wat voor

soort steen ze kijken. In de loop van de jaren is het oppervlak bedekt

door een dikke laag mos. Jammer, want onder de groene deken schuilt

een buitengewoon mooi granietgesteente dat door zijn samenstelling

een prachtig voorbeeld van een gidsgesteente uit Zuidwest-Finland

blijkt te zijn.

 

 

De ontdekking van de Pyterliet is te danken aan de lage grondwaterstand.

laatste tijd. Het waterpeil in de kuil istond een kleine twintig centimeter

lager, waardoor de roodachtige, grootkorrelige granietstructuur zichtbaar

werd. Pyterliet is meest een grootkorrelig gesteente met oranje- tot

vleesrode en soms bruinrode kaliveldspaten die soms een grootte

bereiken van 6 cm en meer. De ruimte tussen de veldspaten is opgevuld

met talrijke kwartsen. Hier en daar vormen deze rondachtige eerstelingen

van bijna 2 cm groot. De grootste kwartskristallen zijn licht blauwachtig

van kleur of afwisselend blauw en rookkleurig gezoneerd.
 

 

 

 

Het enorme zwerfblok van pyterliet in zijn kuil in het bos opzij van de Poolshoogte bij Odoorn. Het ontbreken van een duidelijke referentie maakt dat de omvang van de steen op de foto niet goed tot uitdrukking komt.	De lage stand van het grondwaterpeil bracht de oorspronkelijke structuur en de kleur van de steen aan het licht. Op de foto is het typische grootkorrelige beeld te zien van de pyterliet. De kaliveldspaat is oranjerood, de talrijke kwartsen zijn grijsblauw.

 

 

De Pyterliet van Odoorn, een geo-monument?

Grote zwerfstenen trekken de aandacht. Veel mensen vinden het maar

vreemd dat in Nederland grote keien in de bodem voorkomen. Er zijn

hier immers geen bergen waar ze afgerold kunnen zijn. Veel grote

zwerfstenen zijn in het verleden het slachtoffer geworden door de

handel in stenen. Honderden, zo niet duizenden zwerfblokken zijn

hierdoor uit het landschap verdwenen. Het zou  een goed idee

zijn om zwerfblokken als deze Pyterliet bij Odoorn meer onder de

aandacht van het publiek te brengen. Zwerfkeien zijn de zichtbare

symbolen van de ijstijd. Zij vertellen het verhaal van een klimaatperiode

in de verleden die bijzonder belangrijk was voor de ontwikkeling van het

Drentse landschap.

 

 

 

 

Buinen

Locatie: Hoofdstraat

 

 

 In een klein plantsoen aan de Hoofdstraat in het centrum van Buinen

ligt een grote, geplooide biotietgneis met een zeer onregelmatig vorm.

Van de kei zijn in het verleden, vermoedelijk met behulp van buskruit,

grote stukken afgesprongen. In de steen zijn hier en daar nog boorgaten

te zien. Op een van de breukvlakken is het metamorfe karakter van de

steen goed te herkennen. We zien daar een gestreepte en geplooide

structuur.

 

 

De bovenzijde van de kei wordt gedomineerd door een recht, schuin

aflopend diaklaasvlak. De onregelmatige bovenkant van de kei wordt

hierdoor bepaald. Een kant van de kei vertoont windslijping en

windlak. Verdeeld over een betrekkelijk klein oppervlak zijn een

aantal zeer ondiepe napvormige kommen en vrij scherpe ribben zichtbaar.

Deze verschijnselen zijn door zandstraalwerking in de laatste ijstijd

ontstaan.

Afmetingen: 3.10x2.80x1.60 meter. Gewicht: 8,2 ton.
 

 

 

Opvallend is dat grote zwerfblokken in vrijwel alle gevallen uit graniet of gneis bestaan. Ook de kei in het centrum van Buinen beantwoord hieraan. Het is een geplooide gneis, die de aanslag op zijn bestaan heeft overleefd. De kei vertoont breukvlakken die aantonen dat men in vroeger jaren geprobeerd heeft om hem tot macadamgruis te kloppen of om de grote stukken te gebruiken voor dijkbouw.	Op het breukvlak is bij goede belichting fraai te zien dat het gesteente inderdaad een gneis is. De minerale bestanddelen zijn evenwijdig aan elkaar gerangschikt. Dit is het gevolg van gerichte druk diep in de aardkorst. Dezelfde druk is ook de oorzaak dat het gesteente licht geplooid is. Waarom men de kei verder ongemoeid heeft gelaten, is niet bekend.

 

 

 

Borger

 

Locatie: 2^e rotonde in de Buinerweg (N374)

 

 

In het centrum van de rotonde, voorbij het pompstation richting Buinen,

heeft men een grote, roodachtige zwerfsteen geplaatst. De kei stond

eerder jarenlang in het gazon voor de kerk in Borger. Het is een

grootkorrelig type biotietgraniet met grote, deels hoekige, deels rondachtige

eerstelingen van kaliveldspaat (megakristen). Verder zijn tot 1,5 cm grote,

rondachtige eerstelingen van rookkleurige en soms blauwachtige kwarts

aanwezig.

 

 

De kenmerken van het gesteente maken duidelijk dat we met

een porfirische Kökarrapakivi te doen hebben, een gidsgesteente dus.

Dit type rapakivigraniet komt in het Hondsruggebied weliswaar zeer regelmatig

als zwerfsteen voor, maar in deze grootte is de kei een unicum te noemen.

De steen is afkomstig uit het kleine rapakivigebied van Kökar, zuidoostelijk

van Åland in Zuidwest-Finland.
 

 

 

Porfierische Kökarrapakivi - Borger (Dr.). De kei is aan de rechterkant door het ijs volkomen vlak geschuurd. Dit gebeurde toen de kei nog onderdeel uitmaakte van de vaste rots in Finland.

 

 

Opvallend aan de kei is dat hij aan de zuidzijde volkomen vlak afgeschuurd

is. Het gesteenteoppervlak is door verwering vrij sterk gebleekt. Op andere

plaatsen toont de kei duidelijker zijn oranje-rode kleur. Voor het overige

vertoont de steen weinig glaciale afslijting. Dit duidt erop dat de steen nadat

hij door het ijs uit de vaste rots werd losgewerkt, waarschijnlijk vrij van de

ondergrond, op een hoger niveau in het landijs, naar ons land is getransporteerd.

De vlakke zijde van de steen is waarschijnlijk het afgeschuurde oppervlak, toen

de kei nog deel uitmaakte van het rotsverband in het rapakivigebied van Kökar.

Afmetingen: 2.20x1.80x3.00 meter. Geschat gewicht: 25 ton.
 

 

 

Porfierische Kökarrapakivi - Borger (Dr.). Het blok graniet is, nadat het door het ijs uit het rotsverband was losgewrikt, op zijn transportweg naar ons land weinig afgeschuurd.	De Kökarrapakivi heeft door de talrijke grote eerstelingen van kaliveldspaat een porfirisch karakter. Tussen de veldspaten komen rondachtige tot 1,5 cm grote kwartseerstelingen voor.

 

 

 

Borger

 

Locatie: Strengenweg bij Borger

 

 

Op een grasveld langs de Strengenweg heeft men in een omgeving van

kleinere zwerfkeien een groot zwerfblok van migmatiet rechtop geplaatst.

Het is een van de allermooiste geplooide migmatieten die in Drenthe

gevonden is. Van een afstand lijkt het alsof de kei aan de voorzijde op

artistieke wijze met golvende witte verfstrepen is 'versierd'. Dichterbij

blijken de slierten neosomen (= nieuwvormingen) te zijn van witte

veldspaat en kwarts.

 

 

Bijzonder is dat het gesteente tientallen grote, enigszins paars-rode

granaten bevat, waarvan de grootste ca. 4 cm zijn. De granaten vormen

porfyroblasten die zich in de schistositeit van het gesteente voegen.

Het gesteente op zich is niet zeldzaam. In de keientuin te Borger liggen

er meer.

 

 

Gewoonlijk duidt men het gesteente aan als biotietgranaatgneis. Een

juistere naamis geplooide biotiet-granaat-sillimaniet-migmatiet.

Metamorfieten worden doorgaans benoemd naar hun structuur en/of

hun zichtbare mineralogische bestanddelen. De kei is zonder meer een

van de mooiste grote steenblokken op de Hondsrug.

Afmetingen: 2.50x2.00x1.50 meter. Geschat gewicht:12,5 ton.
 

 

 

Mooi, mooier, mooist. De grote kei aan de Strengenweg westelijk van Borger valt in de laatste categorie. Het is onder de grote zwerfblokken met afstand het mooiste exemplaar dat tot dusver in Drenthe gevonden is. De kei staat met zijn grillig geplooide structuren naar de weg gekeerd.	Het gesteente is een migmatiet, dus is van metamorfe oorsprong. Opvallend in het gesteente zijn de talrijke grote, violetrood gekleurde kristallen (porfyroblasten) van granaat. Granaat is een edelsteen, maar voordat U met hamer en beitel de kei als edelsteengroeve gaat uitmijnen, is het goed te beseffen dat de kristallen van een beroerde kwaliteit zijn, totaal ongeschikt om te worden verslepen.

 

 

 

Westdorp

 

Locatie: Brink, Westdorp

 

 

In het centrum, op de Brink, hebben Westdorpers in het recente verleden

kans gezien met veel moeite, doorzettingsvermogen, maar helaas met

weinig inzicht een hoop zwerfblokken zó te plaatsen dat het van een

afstand op een hunebed lijkt. De aanblik ervan maakt dat je respect en

bewondering krijgt voor het vernuft van de trechterbekermensen,

duizenden jaren terug, die met beperkte middelen kans zagen

vergelijkbare steenhopen met veel meer precisie aan te leggen.

 

 

Het ‘hunebed’  maakt door de grootte van de keien echter wel indruk.

Vooral de dekstenen vallen op. Twee exemplaren springen er uit. Een

van de keien is een sterk afgeronde wolbaal van Smålandgraniet. De

twee grote zwerfblokken ernaast zijn Ålandrapakivi’s. Beide vormden

ooit een geheel.

 

 

Vergeleken met de andere zwerfblokken zijn de keien in Westdorp

lichtgewichten. Aan elkaar gedacht meet de rapakivi ca. 1.80x2.00x1.00 meter.

Omgerekend betekent dit een gewicht van bijna 6 ton. De Smålandgraniet

heeft naar schatting hetzelfde gewicht.
 

 

 

Het 'hunebed' van Westdorp bestaat uit een grote hoop zwerfblokken. Dat het bouwen van hunebedden in het verleden specialistenwerk was, blijkt duidelijk uit de stapeling van de keien. Indrukwekkend, dat wel, maar voor de rest om te huilen...	Twee roodachtige, enigszins hoekige blokken steen, die men als deksteen gebruikt heeft, vormden vroeger een geheel. Beide stenen zijn van heltzelfde type graniet, een 'ringetjesgraniet ofwel een alandrapakivi uit Zuidwest-Finland. Het gedeelte op de foto hierboven lag in de laatste ijstijd bloot aan verstuivend zand en stof. Het oppervlak is gezandstraald.

 

 

 

Vries

 

Locatie: Middenberm van de Nieuwe Rijksweg in het centrum van Vries

 

 

Bij het uitdiepen van de bouwput voor een zwembad stuitte men op

een enorme zwerfkei. Hoewel de kei op afstand aan een graniet doet

denken - de vorm komt geheel overeen met die welke we van graniet

gewend zijn (wolbaalvorm) – is hij anders van samenstelling.

 

 

Het gesteente maakt een zeer homogene indruk. Het vermoeden van

een fijnkorrelige grijze graniet blijkt bij nadere beschouwing niet juist,

het is een kwartsdioriet. Diorieten zijn wit/zwarte gesteenten met

globaal 2/3 wit en 1/3 zwart. Het wit is de veldspaatsoort plagioklaas.

Het zwart is een mengsel van zwarte, door verwering hier en daar

goudglanzende biotiet en zwarte hoornblende. Tussen de kristallen

zijn hier en daar kleine hoekige korreltjes kwarts aanwezig.

Onder zwerfstenen is kwartsdioriet geen ongewone verschijning, maar

deze omvang bestempelt de kei tot een bijzondere vondst. Van dioriet

worden zeer zelden dergelijk grote blokken gevonden. Voor zover

bekend is het de enige in Nederland. De steen weegt ruim 15 ton.

Waarschijnlijk is dit nog een voorzichtige schatting.

 

 

De herkomst is onbekend aangezien diorieten vrijwel nooit gidsgesteenten

opleveren. De kei komt vermoedelijk uit Zweden, wellicht Zuid-Zweden.

Dit laatste op basis van een tweetal kleinere stenen die samen met de

grote kei uit de bouwput te voorschijn kwamen. Deze stammen uit de

Zuid-Zweedse provincie Småland. Maar het blijft gissen.

Door verwering en oxidatie van ijzerhoudende mineralen ontstaat

ijzerhydroxide. Dat scheidt zich op ca. 0,5 cm onder het oppervlak af,

op de overgang naar het onverweerde gesteente. Kristaldruk van de

gevormde ijzermineralen zorgt er voor dat het oppervlak van de kei

hier en daar afschilfert.
 

 

 

Een prachtig afgerond zwerfblok, dat een typisch voorbeeld is van een zgn. wolbaalvorm. Granieten zwerfblokken bezitten vaak dergelijke vormen, maar de steen op de foto is geen graniet, want een kwartsdioriet.	Van dichtbij en ook nog alleen met een loep is te zien dat de minerale bestanddelen van de steen anders van samenstelling zijn dan die in graniet. Kwarts komt nauwelijks voor, kaliveldspaat evenmin. We zien wel witte plagioklaas, goudglanzend verwerende biotietschubjes en zwarte hoornblende, kenmerkend voor een dioriet.

 

 

 

Gieten

 

Locatie: Keientuin Borger

 

 

Graafwerkzaamheden op de kruising van de N33 en de N34 bij Gieten

bracht grote aantallen zwerfblokken aan het licht. De meeste waren,

zoals te verwachten van graniet en gneis. Rapakivi’s waren eveneens

talrijk vertegenwoordigd.

 

 

Bij het ontgraven stuitte men op een bijzonder grote, min of meer

driehoekige kei. Eén van de vlakken van de kei bleek glad afgeschuurd

te zijn, met daarop talrijke parallel verlopende gletsjerkrassen. Gelet

op de grootte van het sterk afgeschuurde en bekraste oppervlak is het

een gletsjerbodemsteen.

 

 

Het zwerfblok is een roodachtige, enigszins gedeformeerde porfirische

graniet met talrijke rondachtige eerstelingen van kaliveldspaat.

Opvallend is dat de veldspaten veelal omgeven zijn door een witachtige

ring van plagioklaas. Granieten met dergelijke (rapakivi)kenmerken

komen op verschillende plaatsen in Zweden voor. De kenmerken van

deze graniet maken het niet moeilijk om er een Filipstadgraniet in te

herkennen. We hebben dus met een gidsgesteente te maken, dat afkomstig

is uit een granietgebied rond Filipstad, ca. 200 km westelijk van Stockholm

in Zweden.

 

 

Zuid- en Midden-Zweedse gidsgesteenten zijn op de Hondsrug geen

algemene verschijningen. Mede daarom besloot de aannemer de kei aan

de keientuin in Borger te schenken.

Het gewicht van de kei is ca. 12 ton.
 

 

 

In de takels hangt de 12 ton zware filipstadgraniet die bij  reconstructiewerkzaamheden van de N33 en de N34 uit de keileem tevoorschijn kwam. Het is een gidsgesteente uit Midden-Zweden.	Filipstadgranieten hebben kenmerken die aan de bekende 'ringetjesgraniet', dus aan alandrapakivi doen denken. Het gesteente is door gebergtedruk enigszins gedeformeerd, reden waarom de oorspronkelijk ronde kaliveldspaten met hun witte ring afgeplatte vormen hebben gekregen

 

 

 

Eext

 

Locatie: Kerkstraat, ter hoogte van huisnummer 11.
|
 

 

Langs het Hondsrugtraject van Gieten tot Groningen komen opvallend

veel minder grote zwerfblokken voor als langs het zuidelijke deel.

Hetzelfde zien we op de andere Noord-Drentse zandruggen. Dit is

merkwaardig omdat de aanwezige keileemtypen niet van

die op de zuidelijke Hondsrug verschillen. Ook de inhoud aan zwerfstenen

en de samenstelling van het zwerfsteengezelschap verschilt niet

noemenswaard van die op de zuidelijke Hondsrug. Aangezien veel grote

keien sporen vertonen van de vroegere handel in stenen (boorgaten en

afgesprongen stukken), zou dat de oorzaak kunnen zijn dat de meeste

grote zwerfkeien langs de noordelijke Hondsrug verwerkt zijn tot macadamgruis

en steenbrokken die men voor de versteviging van de dijken gebruikte.

De handel in zwerfkeien was in de 19e eeuw lange tijd 'booming business'.

 

 

In Eext liggen verspreid een flink aantal grote zwerfkeien. De meeste

zijn te vinden bij een grondverzetbedrijf. Deze keien zullen vermoedelijk

bij graafwerk elders zijn gevonden en naar Eext getransporteerd.

 

 

De grote kei aan de Kerkstraat lijkt van autochtone oorsprong. De steen

is geen opvallende schoonheid, eerder is het een 'grijze muis' onder de

zwerfkeien. Hij bezit geen bijzondere structuur, heeft een onopvallende

kleur en is van onbekende oorsprong.

 

 

De afmetingen zijn: 2.20x2.10x1.80 meter, een 'kleintje' dus. Het gewicht

bedraagt ca. 5000kg.
 

 

 

De massief ogende granieten kei aan de Kerkstraat in Eext. Aan de kei ontbreken grote fragmenten. Vooral aan de bovenzijde is dit duidelijk te zien. Men heeft vroeger blijkbaar pogingen ondernomen om de grote kei in kleine, hanteerbare brokstukken op te delen en die te verkopen. Met de handel in stenen viel in de 19e eeuw goed geld te verdienen.	Op de kleine brink, opzij van de Kerkstraat in Eext liggen bij een grondverzetbedrijf een aantal flinke zwerfblokken van graniet en gneis. Niet duidelijk is of dit Eexter stenen zijn of dat ze van elders zijn aangevoerd.

 

 Terug