Het is moeilijk voor te stellen, maar lang geleden stroomden in Noord-Nederland naast de Rijn ook voorlopers van rivieren als de Elbe en de Wezer. Lange tijd waren beide Duitse rivieren zelfs zijrivieren van een nog veel grotere rivier, de Eridanos. Deze vond zijn oorsprong in Zweeds lapland en mondde zo'n 2500 km verderop uit aan de oostkust van Engeland.
![]() |
De gele lijnen geven de veronderstelde loop van de Eridanos aan. Voorlopers van de Elbe en de Wezer waren in het Vroeg-Pleistoceen zijrivieren van deze rivier. |
Verdieping
De ondergrond – zeg maar het fundament - van Noord-Nederland bestaat voornamelijk uit
zand dat door de Eridanos is aangevoerd. De rivier was zo groot dat hij wel de ‘Europese
Amazone’ wordt genoemd. De noordelijke helft van Nederland maakte honderdduizenden
jaren lang onderdeel uit van de delta van de Eridanos.
In het Laat-Tertiair en Vroeg-Pleistoceen heeft deze rivier niet alleen omvangrijke pakketten
zand bij ons afgezet, de Noordzee is er voor een belangrijk deel mee opgevuld.
Op het laatst kwam daar nog zand en grind bij van de oer-Wezer en de oer-Elbe. Deze
zandlagen liggen boven op die van de Eridanos. Nog weer later heeft de Rijn een deel van
het eerder afgezette zand geërodeerd en elders met eigen materiaal vermengd weer afgezet.
![]() |
![]() |
Het lichtkleurige zandpakket in de groeve De Boer in Emmerschans bestaat uit zeer fijn wit kwartszand. Het is in het Laat-Plioceen in een ondiepe zee afgezet. In het zand zijn graafgangen van bodembewonende organismen gevonden naast schelpgeestjes. De schelpjes zelf zijn door oplossing verdwenen. Eerder werden deze zanden gerekend tot de Formatie van Scheemda, thans maken ze onderdeel uit van de Formatie van Peize. |
In Noord-Nederland wint men op een aantal plaatsen zand uit de Formaties van Peize en Appelscha. De grove grindfractie wordt uitgezeefd en op hopen gezet. Een kenmerk van het Eridanoszand is de witte kleur, veroorzaakt door het zeer hoge gehalte aan witte kwarts. In het grind komen verkiezelde fossielen voor. |
![]() |
![]() |
Het hoge gehalte aan witte kwartsen in het grind van de Eridanos wijst op een langdurige, intensieve chemische verwering. Vermoedelijk vormde dit materiaal miljoenen jaren lang een verweringsdek op de oudere gesteenten in grote delen van Scandinavië. |
Grind uit de jongere Formatie van Appelscha is bonter van kleur en samenstelling. Naast witte kwarts bevat het grind veel steensoorten uit Duitse middelgebergten, aangevoerd door voorlopers van de Elbe en de Wezer. De grijsgroene steentjes zijn keiharde radiolarieten, afkomstig uit Saksen in het oosten van Duitsland. De rossig-gele stenen zijn rolstenen van verweerd bontzandsteen. Verder komen in dit materiaal veel vulkanische steentjes voor uit het Thüringerwoud. |
Van de Eridanos-rivier is niets meer over. Na een bestaan van tientallen miljoenen jaren
is hij compleet van de aardbodem verdwenen. Waardoor? Het oprukkende Scandinavische
landijs benutte in het Pleistoceen de bedding van de rivier om naar het zuiden op te
schuiven en ruimde deze helemaal uit. In de contouren van de Botnische Golf, de Finse
Golf en de Oostzee is de oorspronkelijke loop van de grootste rivier die Europa ooit
gekend heeft, nog te herkennen.
![]() |
![]() |
In het zandpakket van de Eridanos zijn zandig-kleiïge afzettingen aanwezig met daarin veel brokken afgerond bruinkoolhout. De bruinzwarte prut maakt het zand vrijwel onverkoopbaar. Het bruinkool is voornamelijk van Vroeg-Pleistocene ouderdom waarin afgerolde tamelijk harde rolstenen van Tertiair bruinkool zijn bijgemengd. Niet alleen in het bruinkool zelf zijn kleine stukjes barnsteen gevonden, de aanwezigheid van bruin-zwart bruinkool is sowieso een aanwijzing dat barnsteen gevonden kan worden. |
Barnsteen - Zwerfsteen van Noordbroek (Gr.).Barnsteen is allerminst zeldzaam. Vooral in Noord-Nederland komt het door verspoeling in allerlei bodemlagen voor. De laag met bruinkoolhout in de ondergrond bevat soms veel van dit fossiele hars. Waarnemingen in het Duitse Oldenburg laten zien dat het barnsteen vaak in nesten voorkomt te midden van veel zwartbruin bruinkoolhout. De bruine verweringskorst van het stuk op de foto is een aanwijzing dat het barnsteen in het Vroeg-Pleistoceen enige tijd blootgestaan heeft aan atmosferische zuurstof. |
Op verschillende plaatsen in Noord-Nederland en ook in Noordwest-Duitsland vind je in
zandzuigerijen in de hopen uitgehord grind verkiezelde fossielen die door de Eridanos
zijn aangevoerd. Daaronder schuilen bijzonder fraaie, vaak kogelronde sponzen, maar
ook zijn er fragmenten van verschillende soorten koraal, bryozoën, verkiezelde
schelpafdrukken en soms trilobieten te vinden.
![]() |
![]() |
Astylospongia praemorsa - Zwerfsteen van Wilsum (Dld.).Het ronde Ordovicische sponsje zit nog deels in verkiezelde kalksteen. Meestal worden deze fossielen los gevonden. De Eridanos heeft uit het noorden van Scandinavië en Rusland enorme aantallen losse verkiezelde fossielen naar het zuiden getransporteerd. Het bekendst zijn de kogelronde sponsjes. Er schuilen talrijke soorten onder. |
Sarcinula organum - Zwerfsteen van Braderup, Sylt (Dld.).Veel verkiezelde fossielen die door de Eridanos zijn aangevoerd zijn zeer sterk verkiezeld en meestal sterk beschadigd. De donker grijsblauwe kleur van het koraal op de foto is karakteristiek voor deze groep fossielen en verkiezelde kalkstenen. Men duidt ze wel aan als 'lavendelblauwe verkiezelingen'. |
In de grindhopen in de zandgroeves vindt je naast sponzen en koralen nog veel meer.
Vooral grindstenen uit het stroomgebied van de Elbe en de Wezer zijn talrijk aanwezig.
Ook daarin zijn fossielen te vinden. Ze zijn weliswaar jonger dan die door de Eridanos zijn aangevoerd,
maar ze zijn minstens zo interessant. Verder komen allerlei typen vulkanische porfiertjes,
radiolariet, paarse amethist, roodijzerkiezel, door menigeen 'jaspis' genoemd en
verschillende soorten zandsteen voor. Zelfs versteend hout is niet zeldzaam.
![]() |
![]() |
![]() |
Roodijzerkiezel. De mooie slijpbare variëteiten noemt men wel 'jaspis'. |
Amethyst |
Thüringerwoudporfier |
![]() |
![]() |
![]() |
Sferolietporfier |
Bontzandsteen |
Bontzandsteen met krimpscheurpatroon |
![]() |
![]() |
![]() |
Ammonietfragment |
Scleractine koraal |
Krijtspons (Rhizopoterion) |
![]() |
![]() |
![]() |
Krijtspons (Coscinopora) |
Verkiezeld en gebleekt hout |
Verkiezeld hout |