Voor we hier op in gaan is het handig om eerst iets uit te leggen over zwerfsteengroepen en de samenstelling daarvan.
 

Hebben wij het over zwerfstenen dan bedoelen we daar in de eerste plaats noordelijke

zwerfstenen mee, stenen van Scandinavische oorsprong. Maar er zijn ook nog andere

zwerfstenen. Dat zijn grindstenen die in afzettingen van rivierzand voorkomen.

Deze rivierstenen vat men in Noord- en Oost-Nederland samen onder de naam 'oostelijk grind'. Het zijn

meest kleine stenen, die voornamelijk afkomstig zijn uit Duitse middelgebergten als het

Teutoburgerwoud, Wiehengebergte, Weserbergland, Harz, Thüringerwoud en Saksen.
 

Noordelijke zwerfstenen komen in hoofdzaak uit Zweden, Zuidwest-Finland, de Oostzee, de Botnische Golf en Denemarken. De cijfers geven de gebieden aan met een kenmerkende samenstelling van zwerfsteensoorten die op verschillende plaatsen in ons land door het landijs zijn achterglaten. Zo vinden we in Oost-Drenthe vooral zwerfstenen uit herkomstgebied 1. In West-Drenthe en grote delen van Friesland komen de zwerfstenen vooral uit gebied 2 en 3. Gebied 4 omvat zwerfsteensoorten uit het bekende Oslo-gebied in Zuid-Noorwegen. Ze komen in Nederland zeer mondjesmaat voor. Heel bekend daarvandaan is rhombenporfier, hieronder afgebeeld.

In het Vroeg-Pleistoceen zijn door voorlopers van bekende Duitse rivieren als de Wezer en de Elbe enorme hoeveelheden verweringsgrind naar Noord-Nederland getransporteerd, samen met heel veel zand. De gele stippen geven globaal de plaatsen aan waar veel van de grindstenen in de oude rivierzandafzettingen vandaan komen. Het verst verwijderd zijn bepaalde kwartsconglomeraten uit het Tsjechische Bohemen.

Noordelijke zwerfstenen komen uit Scandinavië, maar niet uit heel Scandinavië. De

meeste zijn afkomstig uit Zweden en het zuidwestelijke deel van Finland. Verder heeft

het ijs van de bodem van de Botnische Golf en de Oostzee ook het nodige meegenomen.

Tenslotte, als we de baan van het ijs volgen, zijn ook fossielen en gesteenten uit

Denemarken en Noord-Duitsland opgenomen en bij ons terecht gekomen. Denk aan de

vuurstenen waarmee Drenthe bezaaid is. In een enkel geval en dan meestal via een omweg,

zijn ook nog gesteenten uit Zuid-Noorwegen bij ons terecht gekomen.

 

Het verst en daarmee 'afstandskampioen' zijn Sorsele- en Linagraniet. Deze zwerfsteentypen zijn afkomstig uit het uiterste noorden van Zweden, in

Zweeds Lapland. Deze zwerfkeien hebben een reis van zo'n 2500 km achter de rug! Hoewel

als zwerfsteen zeldzaam, zijn in Oostbaltische zwerfsteengezelschappen op de

oostelijke Hondsrug in Drenthe in vrij korte tijd talrijke exemplaren gevonden, waaronder zelfs

een tweetal zwerfstenen van blokgrootte.
 

Sorselegraniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.).   Dit is de 'afstandskampioen' onder de zwerfstenen. Deze granietsoort komt uit de omgeving van de plaats Sorsele in Zweeds Lapland.	Sorselegraniet - Zwerfsteen van Exloo (Dr.). Gebleken is dat Sorselegraniet een uitermate variabel graniettype is. Hierboven is een ietwat somber gekleurd, grijsachtige vorm afgebeeld.
Angermanlandrapakivi - Zwerfsteen van Gieten (Dr.). Angermanlandrapakivi is een zeldzame zwerfsteensoort die halverwege de Botnische Golf in het Zweedse kustgebied een betrekkelijk klein voorkomen vormt.	Alandrapakivi - Zwerfsteen van Zuidlaren (Dr.). Alandrapakivi is waarschijnlijk de meest voorkomende zwerfsteensoort in ons land. Dit gidsgesteente komt op de meeste vindplaatsen voor, vooral Oost-Drenthe is er rijk aan. Alandrapakivi wordt daarom wel 'de huismus' onder de zwerfstenen genoemd. Deze granietsoort met zijn ringetjesstructuur komt van de Alandeilanden op de overgang van de Oostzee en de Botnische Golf.
Vuursteen met de afdruk van een zeeëgel - Zwerfsteen van Havelte (Dr.).  Vuurstenen zijn in enorme hoeveelheden door het landijs uit de witte krijtkalksteenlagen in de zuidelijke Oostzee en in Denemarken losgebroken en op transport gegaan. Vuurstenen bevatten heel vaak fossielen, zelfs in de kleinste stukjes vind je ze.	Rhombenporfier - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). Rhombenporfier is een zeldzame zwerfsteensoort uit het Zuidnoorse Oslogebied. Het is een heel makkelijk herkenbaar type zwerfsteen, dat in talloze kleur- en structuurvariëteiten te vinden is.

Terug.

Onder zwerfstenen zijn er ongetwijfeld vele die de reis van

Scandinavië naar hier niet in een maal hebben gemaakt. Ze hebben

er twee of misschien wel meer ijstijden voor nodig gehad om hier

te komen. Het is niet moeilijk om dit voor te stellen. Denk alleen

maar aan de massa’s losse stenen en keien die overal in Zweden,

Noorwegen en Finland aan het oppervlak liggen. Ook dat zijn zwerfstenen. De

kusten van Denemarken en Noord-Duitsland liggen er ook vol mee.

Al die stenen zijn in de laatste ijstijd daar blijven liggen. In een

volgende ijstijd – en die komt er zeker – neemt het gletsjerijs allereerst het

losse materiaal mee, inclusief alle keien. Als deze massa

gletsjerpuin van de rotsondergrond is afgeschaafd, komt vervolgens

de vaste rots zelf aan de beurt. Vandaar dat het woord zwerfsteen

niet zo gek gekozen is. Er zijn er bij die na heel wat omzwervingen,

uiteindelijk bij ons terecht zijn gekomen.
 

In Noord-Duitsland, vooral in de streken langs de Oostzee, komen enorm veel zwerfstenen voor. Deze zijn in de laatste ijstijd (= Weichsel-ijstijd) door het landijs achtergelaten. Als in een volgende ijstijd het landijs zover naar het zuiden opschuift dat het ook Nederland weer bereikt, heeft het onderweg vrijwel al het losse materiaal opgenomen. Zwerfstenen hoeven dus niet in eenmaal uit het herkomstgebied naar ons land getransporteerd te zijn. Vele doen er twee of misschien zelfs wel drie ijstijden over om uiteindelijk in Nederland terecht te komen.

Grote delen van de bodem van de Oostzee zijn bezaaid met grote en kleine zwerfstenen, zand- en dikke pakketten klei. Ook de kusten liggen vol met miljoenen keien. Al dit losse materiaal is 'ammunitie' dat door het oprukkende ijs in een nieuwe ijstijd verder zuidwaarts zal worden verplaatst, met elkaar vermengd tot een bodemsoort die wij keileem noemen.

De lange transportreis is veel stenen aan te zien, fossielen niet

minder. Ze zijn in de meeste gevallen gebroken, afgeschuurd en

bekrast. Als je stenen en fossielen in de vaste rots zoekt, heb je

daar minder last van. Maar zijn zwerfkeien met al die ‘beschadigingen’

dan minder waardevol? Het is maar waar de belangstelling naar uit

gaat. Veel amateurgeologen voelen zich niet aangetrokken tot

zwerfkeien en grindstenen. Die zoeken veel liever in groeves in het

buitenland en bouwen daar langzamerhand hun verzameling mee op.

Niks mis mee en heel waardevol vaak ook. Sommige van die verzamelingen zijn uniek en hun

gewicht in goud waard. Maar zwerfstenen vertellen meer en ook

andere verhalen. Verhalen die over de oertijd van de aarde gaan,

hun ontstaan, oorsprong en de lange transportweg van Scandinavië

naar hier. Deze verhalen zijn minstens zo interessant en vaak nog

waardevol ook. In wetenschappelijke studies spelen zwerfstenen

nog regelmatig een belangrijke rol.
 

Gletsjerbodemsteen van graniet - Noordbroek (Gr.).   Gletsjerbodemstenen kunnen losgebroken stukken rotsbodem zijn die, voordat ze ergens in Scandinavië los raakten, door het voorbijtrekkende landijs met behulp van ingevroren stenen, grind en zand volkomen vlak geschuurd werden.

Graniet met gletsjerkrassen - Zwerfsteen van Gieten (Dr.).   Veel stenen zijn onderweg door krachten in het ijs tegen andere stenen aan gedrukt, gebarsten of ze schuurden elkaar af. De krachten waren hierbij zo groot dat stenen elkaar bekrasten. De krassen lopen vrijwel altijd parallel aan elkaar. Bij de steen op de foto zijn de krassen gebogen. Dit duidt er op dat de steen in het ijs van positie is veranderd, waarschijnlijk ten gevolge van een stevige hindernis en vervolgens verder is afgeschuurd.

Terzijde:
 

Het spoor terug

Zwerfstenen kunnen ook van economische betekenis zijn. Hiermee bedoel ik niet de waarde

die ze in tuincentra hebben of als ze verkocht worden om er grafmonumenten van te maken.

Zwerfstenen zijn ook gebruikt om ertsvoorkomens op het spoor te komen. In Zweden heeft men

daar gebruik van gemaakt. Door  het ontdekken van bepaalde ertshoudende zwerfstenen en die

naar de bron te vervolgen heeft men meermalen ertsvoorkomens van koper, ijzer en mangaan

ontdekt, die van groot economisch belang bleken te zijn.

Terug.