Graniet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.).

Graniet is een stollingsgesteente. Het gesteente is door kristallisatie ontstaan uit een gesmolten gesteentemassa. Gesmolten gesteente kennen wij het best als roodgloeiende lavastromen die op Hawaï kilometers ver kunnen uitvloeien voordat ze donkerder worden en stollen.

Biotietgneis - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Gneizen kunnen zowel uit stollingsgesteenten als uit sedimentaire gesteenten ontstaan. Dat gebeurt op grote diepte in de aardkorst bij hoge druk en verhoogde temperatuur.

Vlekkenzandsteen - Zwerfsteen van Groningen.

Zandsteen is een afzettings- ofwel een sedimentair gesteente. Het gesteente ontstond door verkitting van los zand.

Metasomatiet - Zwerfsteen van Drachten (Fr.).

Heel bekende metasomatische zwerfstenen zijn de vriendelijke, rood met groen gekleurde 'Zweedse Helsinkieten'. Ze komen in alle mogelijke variaties voor. Het zijn geen gidsgesteenten zoals dat met Finse Helsinkieten wel het geval is.

Bij lichtkleurige metasomatieten gaat het oorspronkelijk vaak om granitische gesteenten waarin door chemische veranderingen het kwarts- en plagioklaasgehalte sterk is gedaald of zelfs helemaal is verdwenen. Hiervoor in de plaats zien we vaak pistache-groene epidoot. Samen met de roodachtige kaliveldspaat vormt dit een aantrekkelijke kleurencombinatie.

Metasomatiet - Zwerfsteen van Sassnitz, Rügen (Dld.).

Metasomatieten bezitten heel vaak een syenietisch karakter, omdat ze kwarts missen of slechts in geringe mate bezitten. In bovenstaande zwerfsteen zijn enkele kwartskorrels aanwezig, maar ontbreekt groene epidoot. De donkere mineralen in de vorm van chloriet en biotiet contrasteren sterk met de lichtkleurige roodgevlekte kaliveldspaat.

Migmatiet - Zwerfsteen van Sassnitz, Rügen (Dld.).

Migmatieten zijn misschien wel de allermooiste zwerfstenen die we kennen. Ze zijn te herkennen aan hun kleurige en grillige structuur met banden, strepen, vegen en vlekken.

Migmatiet - Zwerfsteen van Sassnitz, Rügen (Dld.).

De variatie onder migmatieten is bijzonder groot. Geen zwerfsteen is hetzelfde. Toch zien we steeds een combinatie van een ouder, meest donker gekleurd metamorf gesteente afwisselen met lichtkleuriger delen die het karakter hebben van een stollingsgesteente. Deze combinatie maakt dat we bij migmatieten wel van menggneizen spreken.

Peridotiet (serpentiniet) - Trintelhaven (NH.).

Zwerfsteenperidotieten zijn uitermate zeldzaam, wellicht in de hand gewerkt door hun onaantrekkelijke uiterlijk. De donker gekleurde, groenzwarte gesteenten zijn volledig geserpentiniseerd. Het oorspronkelijke hoofdbestanddeel olivijn is omgezet in het zachte vezelige serpentijn.

Eclogiet - Zwerfsteen van Haren (Gr.).

Eclogieten zijn minstens zo zeldzaam als peridotieten. De zwerfstenen ervan zijn afkomstig van een paar kleine locaties in Zweden. Bovenstaand type komt uit het Noordzweedse Jämtland. Eclogieten bestaan in hoofdzaak uit groenachtige omfaciet (een pyroxeen) en rode granaat. Ze ontstaan uitsluitend bij enorm hoge drukken en een sterk verhoogde temperatuur, zeer diep in de aardkorst en in de onderliggende mantel. De donkere randjes om de granaten zijn reactieranden die ontstaan zijn door omzetting van de granaat. De meeste zwerfsteeneclogieten zijn door omzettingen van samenstelling en uiterlijk veranderd, zo ook de eclogiet op bovenstaande foto. Men duidt deze wel aan als 'retro-eclogiet'. 

Porfierische graniet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.).

Afhankelijk van de samenstelling van het magma waaruit stollingsgesteenten zijn ontstaan en de plaats van vorming, kunnen deze er heel verschillend uit zien. De belangrijkste groepen dieptegesteenten zijn graniet, syeniet, dioriet en gabbro.

Syeniet (Nordmarkiet) - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Syenieten verschillen van graniet doordat ze kwarts missen of slechts in een zeer gering percentage bezitten. Zwerfstenen van syeniet zijn vooral te verwachten uit het Zuidnoorse Oslogebied. De voorkomens in Zweden en Finland zijn onbetekend. Zwerfstenen daarvandaan komen zeer sporadisch voor.

Gabbro (Oslo-essexiet) - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Gabbro is een meest zwart-wit gekleurd, somber ogend, zwaar gesteente. Het bestaat vornamelijk uit donkere ijzer- en magnesiumrijke mineralen. Als veldspaat komt uitsluitend plagioklaas voor, die aan de buitenzijde van de stenen wit verweert.

Porfier (Särnaporfier) - Zwerfsteen van Lieveren (Dr.).

Porfieren bestaan uit twee generaties kristallen: grote, makkelijk herkenbare eerstelingkristallen, die vlekjes en pitjes vormen als in een sucadebrood. Zij ontstonden het eerst, vandaar de uitdrukking 'eerstelingen'. Ze 'zweven' in een dichte tot fijnkorrelige grondmassa van later gekristalliseerde mineralen.

Porfierische paleobasalt - Zwerfsteen van Groningen.

Zwerfstenen als deze gaan onder verschillende namen door het leven. In  oudere zwerfsteenboeken leest men wel de naam 'diabaasporfiriet'. Beter is te spreken van basalt en, in dit geval met grote eerstelingkristallen van plagioklaas, van basaltporfier. Omdat het ook een zeer oud gesteente is, gebruikt men wel de toevoeging 'paleo'. Bovenstaande zwerfsteen is daarom een 'Porfierische paleobasalt'. Herken je het gesteente niet als basaltachtig, maar wel de veldspaateerstelingen, dan is een naam als het neutrale 'plagioklaasporfier' op zijn plaats.

Ignimbriet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Ignimbrieten rekent men tot de stollingsgesteenten, hoewel ze dat strikt genomen niet zijn. Ignimbrieten ontstaan uit zeer hete op de ondergrond afgezette producten uit gloedwolken (pyroklastische stromen), die alleen bij zeer heftige vulkaanuitbarstingen optreden. De intense hitte van het materiaal en de dikte van de afgezette laag sintert de afzonderlijke gesteentebrokjes en asdeeltjes aaneen tot een keihard gesteente dat overeenkomsten heeft met een stollingsgesteente..

Granietporfier - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).

Granietporfier is het ganggesteente van graniet. De eerstelingkristallen worden gevormd door grote tabletten van kaliveldspaat en kleinere blauwgrijze kwartsen. De donkere vlekjes zijn aggregaten van zwarte hoornblende en biotiet. Ze liggen ingebed in een fijnkorrelige granietische grondmassa.

Rhombenporfier - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).

Dit is een syenietporfier die in Zuid-Noorwegen, in het Oslogebied, talrijke gangvoorkomens vormt. De veldspaateerstelingen zijn voor dit gesteente typisch spits-rhombisch of spoelvormig. Naast gangvoorkomens vormt dit gesteente ook lavadekken. We moeten zelfs aannemen dat rhombenporfieren ook als ignimbrieten zijn gevormd. Al met al is hun ontstaan nogal complex.

Plagioklaasporfier - Zwerfsteen van Groningen.

De grote hoekige vlekken zijn kristallen van plagioklaas. Zij vormen eerstelingen die in een fijnkorrelige diabaas-achtige grondmassa lijken te zweven. Het gesteente staat bij zwerfsteenliefhebbers ook bekend als diabaasporfieriet.

Leisteen - Oberwiesa, Saksen (Dld.).

Leisteen is een zwak metamorf gesteente dat uit kleiïge afzettingsgesteenten ontstaat. Noordelijke zwerfstenen van leisteen zijn nauwelijks te verwachten.

Kwartsietschist - Zwerfsteen van Groningen.

Een dun splijtbaar (= schisteus) kwartsrijk gesteente dat op de splijtvlakken dicht bezet is met evenwijdig gerangschikte schubjes van de glimmersoort muscoviet. Deze gesteenten ontstaan uit ietwat verontreinigde zandstenen.

Leptietgneis - Zwerfsteen van Groningen.

Leptiet of leptietgneis is een zeer fijnkorrelig gneistype. Kleur en mate van streping variëren sterk. Leptieten zijn door metamorfose uit tufachtige vulkanische gesteenten ontstaan. Leptiet is een Zweedse uitdrukking, die behalve door Scandinavische geologen, alleen in de zwerfsteenkunde wordt gebruikt.

Ogengneis - Zwerfsteen van Gaarkeuken (Gr.).

Ogengneizen worden zo genoemd naar hun ellips- of amandelvormige veldspaten. Om en langs de oranjekleurige veldspaten voegen zich de overige mineralen. Het gesteente is  sterk gedeformeerd, waarbij de minerale bestanddelen grotendeels verbrijzeld en vermalen zijn. Men spreekt daarom wel ook van mylonietogengneis of van een mylonietische ogengneis.

Kwartsietconglomeraat - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).

Bij conglomeraten zijn de rolstenen doorgaans goed afgerond. Men spreekt van een breccie als de gesteentefragmenten hoekig zijn. Dit gesteente neemt een tussenpositie in. Het is bovendien 'monomixt' omdat de rolsteentjes allemaal van hetzelfde soort zijn. De enigszins hoekige vorm van de steentjes duidt op een watertransport over geringe afstand..

Grove zandsteen - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).

Het verschil tussen grove zandsteen en conglomeraat zit hem in de grootte van de korrels. Zijn de korrels groter dan 2mm dan spreekt men van conglomeraat, zoals hierboven. Bij zwerfsteenverzamelaars slaat deze definitie niet aan. Gevoelsmatig hebben we hier met een zeer grove zandsteen te maken. Een andere naam zou conglomeratische zandsteen kunnen zijn.

Gelaagde zandsteen - Zwerfsteen van Groningen.

Zandstenen zijn afzettingsgesteenten. Het oorspronkelijke zand is door water in laagjes boven elkaar afgezet. Die afzettingsgelaagdheid is in zandstenen vaak bewaard gebleven.

Rode zandsteen - Zwerfsteen van Donderboerveld, Norg (Dr.).

Bereiken de afgezette zandlaagjes een grotere dikte, dan is het zand daarbinnen vaak zeer homogeen. Van gelaagdheid is vaak niets te bespeuren. De rode kleur duidt op een ontstaan onder woestijnomstandigheden. IJzeroxide (hematiet) vormt heel dunne, rode huidjes om de afzonderlijke zandkorrels.

Kalksteen - Zwerfsteen van de Markerwaard (NH.).

Kalkstenen ontstaan uit kalkslib dat zich op de bodem van warme zeeën vormt, vooral uit resten van skeletjes en kalken huisjes van zeeorganismen. Kalkstenen zijn vaak goed gelaagd. Op de laagvlakken treffen we dikwijls allerlei fossielen aan. De geribbelde trechtertjes hierboven zijn die van Tentaculites, een Silurisch vleugelslakje. De 'bobbels' zijn schelpen (brachiopoden). Het grijze oppervlak is dof door de aanwezigheid van kleideeltjes. Kleihoudende kalkstenen noemt men wel kalkmergel of kleimergel, afhankelijk van het percentage van beide bestanddelen.

Kalksteen - Zwerfsteen van Markerwaard (NH.).

Het oppervlak van deze kalksteen toont als het ware een stukje gefossiliseerde zeebodem, die bezaaid is met kleine takvormige fragmentjes van mosdiertjes (bryozoën). Vandaar dat dit type kalksteen wel bryozoënkalk genoemd wordt. Op locaties met kalkzwerfstenen zijn ze niet erg zeldzaam.

Een sterk vereenvoudigde, schematische weergave van het ontstaansmilieu van stollingsgesteenten in de aardkorst. Als voorbeeld is graniet genomen.

Graniet (Drammengraniet) - Zwerfsteen van Voera, Vesteroya, Noorwegen.

Graniet is een dieptegesteente met een richtingloos-korrelige structuur. De afzonderlijke mineralen - hier voornamelijk natronveldspaat en kwarts - vormen een mozaïekstructuur. De plagioklaas is te herkennen aan de meer bruinachtige kleur.

Gabbro - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).

Gabbro is net als graniet dieper in de aardkorst ontstaan. De kristallisatie, waarbij grote, goed herkenbare mineralen gevormd zijn, was het gevolg van een zeer langzame afkoeling van het magma. Gabbro bezit een volstrekt andere samenstelling dan graniet: veel donkere ijzerrijke mineralen met veel of weinig grijze plagioklaas.

Miarolitische holte in rapakivigraniet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).

Kwarts is te herkennen aan zijn donkere rookkleur. Albiet - een zure plagioklaassoort - is geelwit met daartussen kristallen van oranjekleurige kaliveldspaat.

Miarolitische holte in rapakivigraniet - Zwerfsteen van Klazinaveen (Dr.).

De holte is gevuld met fraaie idiomorfe kaliveldspaten en rookkleurige kwarts.

Miarolitische holte met toermalijn - Zwerfsteen van Borger (Dr.).

In de holte zijn in eerste instantie kaliveldspaat en kwarts uitgekristalliseerd. Daarna heeft zwarte toermalijn de overblijvende ruimte opgevuld.

Porfierische rapakivigraniet van Kökar - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).

In sommige granieten bezitten veldspaten soms relatief grote afmetingen. Vaak zijn ze rechthoekig of tabletvormig. Dit is de eigen kristalvorm van kaliveldspaat. Men noemt dit idiomorf. De veldspaten konden zo groeien omdat ze aanvankelijk voldoende ruimte in het magma hadden. Dergelijke granieten noemt men porfierisch.

Porfierische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Haren (Gr.).

Naast enkele onregelmatige en zelf ronde vormen, is de meerderheid van de veldspaten hier rechthoekig idiomorf. Ze worden omgeven door een groot aantal grijze en ietwat roodachtige kwartsen, die samengeklonterd zijn tot aggregaten. Het gesteente herinnert aan een pyterliet.

Alandrapakivi - Zwerfsteen van Gieten (Dr.).

De steen toont de typische rapakivistructuur, ronde eerstelingen (ovoïden) die omgeven zijn door een ring van witverweerde plagioklaas. Ruimtelijk gezien zijn de ringen dunne mantels die de bolvormige kaliveldspaten omhullen. Alandrapakivi is een zeer goed voorbeeld van een porfierische graniet.

Diabaas - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).

Diabaas beschouwt men als een ganggesteente en is daarmee de grove versie van basalt. De opvallende, ietwat hakerige structuur wordt veroorzaakt door lijstvormige plagioklazen die op alle mogelijke manieren met elkaar vergroeid zijn. De tussenliggende ruimten zijn bij deze zwerfsteen opgevuld met olivijn, augiet en magnetiet, vandaar dat men dit type diabaas aanduidt als olivijndiabaas . Op de foto is de verweerde buitenzijde afgebeeld waaruit de licht geel-groene olivijnen zijn verdwenen. Ze laten putten na.

Plagioklaasporfier - Zwerfsteen van Gieten (Dr.).

Wordt ook wel diabaasporfieriet genoemd. De smalle tabletten van plagioklaas zijn dwarsdoorsneden van in feite tafelbladvormige kristallen. Ze zijn door stroming van het magma min of meer evenwijdig gerangschikt.

De kristallen zijn samen met het magma waarin ze zweefden in toevoerkanalen van vulkanen of in spleten in de aardkorst blijven steken. De relatief snelle afkoeling zorgde voor een snelle kristallisatie waarbij alleen kleine kristallen konden ontstaan. Deze vormen de matrix van het gesteente.

Finse granietporfier - Zwerfsteen van Groningen.

Ganggesteenten van graniet noemt men granietporfier. Deze inmiddels verouderde naam wordt vooral in de zwerfsteenkunde nog gehanteerd. In de petrologie gebruikt men liever de aanduiding micrograniet met, zoals hier, talrijke eerstelingen van bleek oranjekleurige kaliveldspaat en rood-bruine plagioklaas, waardoor een porfierische structuur is ontstaan. We hebben hierboven dus te doen met een porfierische micrograniet. Als gidsgesteente is het wenselijk de oude aanduiding Finse granietporfier als eigennaam te blijven gebruiken.

Finse porfiergraniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).

Het verschil tussen granietporfier en porfiergraniet bij zwerfstenen is niet altijd duidelijk aan te geven. Bij granietporfieren is de grondmassa zeer fijnkorrelig, maar zo dat de afzonderlijke mineralen nog met de loep te herkennen zijn. Je spreekt van een porfiergraniet als het gesteente zonder eerstelingen er uit ziet als een normale graniet.

Pegmatiet - Zwerfsteen van Groningen.

Schriftgraniet - Zwerfsteen van Exloo (Dr.).

Lavastromen op Hawaï.

Lava van basaltische samenstelling is door zijn hoge temperatuur dunvloeibaar. Gassen kunnen daardoor vrij gemakkelijk ontwijken. Uitbarstingen van basaltische vulkanen verlopen doorgaans relatief rustig. Omdat de lava over het aardoppervlak uitvloeit, noemt men de gesteenten die hieruit ontstaan uitvloeiingsgesteenten ofwel vulkanieten.

Ontsluiting van zuilige basalt - St. Charmant, Cantal (Fr.).

De typische zuilenstructuur van dikke basaltafzettingen is het gevolg van krimp door afkoeling. De zuilen ontstaan pas na het vastworden van het gesteente en is daarom geen kristallisatie effect. De zuilen zijn altijd loodrecht naar het afkoelingsoppervlak gericht.

Vesiculaire basalt - Tegeda, Gran Canaria (Sp.).

Basaltlava is bij het uitvloeien niet altijd volledig ontgast. Bij snelle afkoeling van lava kunnen gasbellen niet snel genoeg ontwijken, waardoor ze holtes vormen in het gesteente. In geologische oudere basalten zijn deze gasholten vaak geheel of gedeeltelijk opgevuld met mineralen, die uit diffunderend poriewater op de binnenwandjes zijn afgezet. Basalten uit India staan bekend om hun grote met prachtige kristallen gevulde gasholten. Kristalgeodes noemt men die.

Basalt - Donderboerkamp, Norg (Dr.).

In de grijsbruine, kleiïg verweerde buitenzijde zijn pitjes te zien van kleine mineralen. Dit type basalt zonder opvallende eerstelingen noemt men dicht. Dichte basalt kennen we vooral van de basaltstenen waarmee onze zeedijken bekleed zijn.

Vulkaanuitbarsting op Montserrat (Caraïbisch gebied).

Gloedwolk (pyroklastische stroom) op de helling van de vulkaan Souffriere Hills op het Caraïbisch eiland Montserrat. Bij veel heftiger uitbarstingen kunnen uit gloedwolkafzettingen ignimbrieten ofwel smelttuffen ontstaan. De meerderheid van onze porfierzwerfstenen is uit gloedwolkafzettingen ontstaan. Het zijn in feite dus oude ignimbrieten.

Ignimbrietafzettingen in het zuiden van Gran Canaria (Sp.).

Hoe hoger het gehalte aan kiezelzuur (SiOs), des te taaier het magma is. Opgeloste vulkanische gassen kunnen niet of maar zeer moeizaam ontwijken. Vulkaanuitbarstingen van kiezelzuurrijk magma zijn daarom in hoge mate explosief en verwoestend van karakter.

Regelmatig treden daarbij gloedwolken ofwel pyroklastische stromen op, waarbij uit het afgezette zeer hete, losse materiaal door versintering harde ignimbrieten ontstaan. Ze tekenen zich op de foto af als donkere, horizontale banden.

Ignimbriet - Zwerfsteen van Sellingerbeetse (Gr.).

Zwerfstenen van ignimbriet zijn hoegenaamd niet zeldzaam. Veruit de meeste kwartsporfieren zijn van ignimbritische oorsprong. Regelmatig vinden we porfierzwerfstenen met een karakteristieke ignimbrietstructuur. De onregelmatig golvende donkere streepjes en vegen zijn oorspronkelijk platgedrukte stukjes puimsteen. Door veroudering en rekristallisatie is het glasachtige materiaal omgezet.

Rode Oostzeeporfier - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).

Van dit doorgaans zeer dichte porfiergesteente vinden we regelmatig zogenoemde 'eutaxitische' typen. Dit zijn  zwerfsteentypen met een goed bewaarde ignimbrietstructuur, waarin naast donkere insluitsels, korte of iets langere slierten en vegen aanwezig zijn. Deze laatste noemt men bij ignimbrieten 'fiamme'. Ze ontstonden uit brokjes puimsteen die door de intense hitte en het gewicht van het bovenliggende materiaal plastisch tot kleine 'pannenkoekjes' vervormd zijn.

Rode Oostzeeporfier, type vulkanische breccie - Zwerfsteen van Lathum (Gld.).

Afhankelijk van de aard en de hoeveelheid meegesleurde gesteentefragmenten kunnen ignimbrieten er ook zo uit zien. Het gesteente bestaat uit een chaotische opeenstapeling van kleine en grotere scherpkantige gesteentefragmenten, die zeer hecht aaneen gesinterd zijn. Dichte, eutaxitische typen en zwerfstenen met bovenstaand uiterlijk gaan geleidelijk in elkaar over. In Rode Oostzeeporfier zijn de donkere gesteentefragmenten basaltisch van aard. Daarnaast komen in het gesteente fragmenten voor van andere kwartsporfieren.

Rode Oostzeeporfier, type vulkanische conglomeraat - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).

Hebben de gesteentefragmenten meer afgeronde vormen, dan spreekt men wel van een vulkanische conglomeraat. Deze verschillt in uiterlijk en in samenstelling slechts gradueel van het type hiernaast. Ook hier zien we het samengaan van basische fragmenten naast veel roodachtige en bruine brokjes kwartsporfier. De aanwezigheid van de insluitsels maakt duidelijk dat deze porfiertypen als gesteente binnen het voorkomen van Rode Oostzeeporfier op de noordelijke Oostzeebodem aanwezig moeten zijn. Hiervan zijn mogelijk ook losse zwerfsteenvondsten te verwachten. Van de insluitsels van bruinekwartsporfier zijn meerdere zwerfsteenmeldingen bekend.