Al vroeg in de vorige eeuw waren onderzoekingen gestart naar de herkomst van noordelijke zwerfstenen. Hoewel niemand twijfelde of de stenen wel uit Scandinavië kwamen, ontstond toch behoefte naar meer duidelijkheid naar hun preciese herkomst.

 

Door vergelijkend onderzoek is van steeds meer zwerfsteensoorten het herkomstgebied in

Scandinavië vast komen te staan. Vooral granieten en porfieren met hun specifieke

kenmerken blijken bruikbaar. Momenteel is van zo’n 150 verschillende zwerfsteensoorten

het herkomstgebied bekend. Aan deze lijst worden ieder jaar nog weer nieuwe

soorten toegevoegd.

De samenstelling van het gezelschap gidsgesteenten in Noord-Nederland maakt het mogelijk om

reconstructies te maken van de weg die het landijs in de voorlaatste ijstijd aflegde.

Hiertoe hanteert men methoden waarbij gidsgesteenten kwantitatief worden onderzocht.

De meest bekende en ook nog steeds het meest toegepast is de telmethode van Julius

Hesemann (1901-1980).

 

 

Hesemann was werkzaam als geologisch karteerder bij de toenmalige Pruisische

Geologische Dienst te Berlijn. Hij introduceerde talrijke nieuwe zwerfsteentypen uit

Scandinavië en begon in combinatie met zijn werk zwerfsteentellingen uit te voeren in

de ijstijdafzettingen in heel Noord-Duitsland.

 

 

 

 

Julius_Hesemann K._van_der_Klei P._van_der_Lijn

Julius Hesemann (1901-1980)

K. van der Kley (1894-1959)

P. van der Lijn (1870-1964)

 


 

 

In Nederland was P. van der Lijn de eerste die deze methode van zwerfsteenonderzoek

introduceerde. Spoedig zouden er meer volgen. Amateurgeologen als Van der Klei,

De Waard en vooral Schuddebeurs verrichten in de loop van de tijd tientallen tellingen.

 

 

Hoewel het aantal nieuwe ontsluitingen afneemt werden tot voor kort nog steeds

zwerfsteentellingen uitgevoerd. Zij waren het werk van zwerfsteenkenners als J.de Jong

uit Drachten en wijlen J.G.Zandstra uit Heemskerk. Samen met de hierboven genoemde

personen zijn verspreid over Nederland en in het aangrenzende Duitsland in de loop van

de tijd ruim 850 zwerfsteentellingen verricht.
 

 

 

Schuddebeurs_in_Werpeloh

P.Schuddebeurs (1915-1993) in zijn element in het Duitse Werpeloh.

 

 


 

 

Verdieping

Wat zijn gidsgesteenten?

 
Gidsgesteenten vormen een groep zwerfstenen met specifieke kenmerken, waardoor

ze in het veld herkenbaar zijn. De meeste zijn van graniet. Ook onder porfieren kent

men verschillende typen die als gidsgesteente kunnen dienen. Bekende gesteentesoorten

als dioriet, gabbro en diabaas zijn minder geschikt. Zij missen veelal de benodigde kenmerken

Bovendien zijn hun voorkomens niet beperkt tot een bepaald gebied in Scandinavië. Voor

gidsgesteenten is dat een voorwaarde.

 

 

Ook sedimentaire en metamorfe zwerfstenen zijn in de meeste gevallen niet geschikt als

betrouwbaar gidsgesteente. Toch kunnen in een aantal gevallen groepen sedimentaire

zwerfstenen aanvullende informatie leveren omtrent de globale herkomst van het

zwerfsteengezelschap. Dit wordt uit onderstaand voorbeeld duidelijk.

 

 

Keileem in Drenthe is veelal verweerd en grotendeels ontkalkt. Op plaatsen waar deze een

grote dikte bezit is de verwering vaak beperkt gebleven tot de bovenste meters. Daaronder is

keileem kalkhoudend. Naast gegevens die een gebruikelijke zwerfsteentelling oplevert, valt

in onverweerde kalkhoudende keilemen uit de samenstelling van sedimentaire zwerfstenen

aanvullende informatie te halen over herkomst van het glaciale materiaal en de

stroomrichting van het landijs. Zo is duidelijk geworden dat beide Oostbaltische keilemen

op de Hondsrug, hoewel ze rijk aan rapakivigranieten zijn, niet dezelfde oorsprong hebben.

 

Deze informatie zou bij tellingen niet of nauwelijks uit het kristallijne zwerfsteenmateriaal alleen

gehaald kunnen worden. De paleozoïsche kalkzwerfstenen in beide Oostbaltische keilemen op

de Hondsrug verschillen als groep duidelijk van elkaar. Ze zijn afkomstig uit verschillende

herkomstgebieden in het Oostzeegebied.



Hoe gaat een telling in zijn werk?


 

Het tellen van zwerfstenen op basis van gidsgesteenten beperkt zich in hoofdzaak

tot het ‘voor de vuist weg’ verzamelen van een honderdtal gidsgesteenten in

groeves, in bouwputten, op en langs akkers e.d. Voor een telling is het niet nodig

louter zwerfstenen te verzamelen van vuistgrootte en meer. Stenen vanaf drie

centimeter zijn als gidsgesteente nog herkenbaar. Dit maakt het mogelijk

om, als er weinig zwerfsteenmateriaal beschikbaar is, toch voldoende materiaal voor

een telling te verzamelen. Dat hierbij veel kennis nodig is van zwerfsteensoorten

en gidsgesteenten in het bijzonder mag duidelijk zijn.

 

 

De Hesemann-methode gaat uit van een viertal herkomstgebieden in Scandinavië.

Na determinatie van de zwerfstenen berekent men het percentage van elk van de

vier herkomstgebieden. Deze percentages deelt men door tien en rondt de uitkomsten

af op hele getallen. De vier cijfers naast elkaar gezet leveren een verhoudingsgetal.

Dit is de Hesemann-formule.

 

 

 

 

Zwerfsteengebieden_in_Scandinavi



Hesemann verdeelt Scandinavië in vier herkomstgebieden. 

 

    Gebied I:   Zwerfstenen uit Finland, Aland, Noord-Zweden en de Botnische Golf

    Gebied II:  Midden-Zweden (Dalarne, Uppland, Stockholm) en aansluitende Oostzee

    Gebied III: Zwerfstenen uit West-Zweden, Zuid-Zweden, Zuidelijke Oostzee en Bornholm

    Gebied IV: Zwerfstenen uit Zuid-Noorwegen 
 

 

 

 



Wat betekent een Hesemann-formule als 7210?

Het cijfer 7 geeft aan dat 70% van de getelde gidsgesteenten afkomstig is uit het

Noord- en Oostbalticum, d.w.z. Noord-Zweden, de Botnische Golf, Zuidwest-Finland

en het noordoostelijke deel van de Oostzee. Uit het tweede cijfer blijkt dat twintig

procent van de zwerfstenen afkomstig is uit het Middenbalticum (Midden-Zweden

inclusief de provincie Dalarne), tien procent komt uit het Zuidbalticum (Zuid-Zweden

en het Deense eiland Bornholm). Het laatste cijfer is gereserveerd voor het Oslogebied

in Zuid-Noorwegen. Gidsgesteenten uit dit laatste gebied zijn onder zwerfstenen zeer spaarzaam

vertegenwoordigd. In tellingen gaat het vaak om niet meer dan een enkel exemplaar.

Om de aanwezigheid van deze karakteristieke, maar zeldzame zwerfstenen in een

telling toch tot uitdrukking te laten komen, wordt de vondst van één enkele zwerfsteen

gewaardeerd met 10%.

 

 

 

Pyterliet_-_Emmerschans_DrJPG Grnklittporfiriet_-_Nijbeets_Frjpg

Pyterliet - Zwerfsteen van Groningen.

Pyterliet is een rapakivigraniet afkomstig uit telgebied 1

Grönklittporfieriet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.).

Dit is een vulkanisch gesteente afkomstig uit telgebied 2

012._Bohuslangraniet_-_Gaarkeuken 013._Larvikiet_-_Werpeloh

Bohuslangraniet - Zwerfsteen van Gaarkeuken (Gr.).

Bohuslängraniet is een biotietgraniet afkomstig uit telgebied 3

Larvikiet, verweerd - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

Larvikiet is een Zuidnoorse syeniet en afkomstig uit telgebied 4

 


 

 

Binnen het Hondsrugsysteem zijn Hesemann-formules van 9010 of zelfs 10000 niet

ongewoon, terwijl in West-Drenthe en aangrenzend Friesland tellingen zijn geregistreerd

met formules als 2441 of 1342. In het eerste geval hebben we te maken met een uitgesproken Oostbaltisch zwerfsteen-

gezelschap. Daarin vormen rapakivi’s de grootste groep gidsgesteenten. In West-Drenthe

en in Friesland komen voornamelijk Zuidbaltische zwerfsteengezelschappen voor met

plaatselijk veel gidsgesteenten uit Midden-en Zuid-Zweden.

 

 

Menggezelschappen komen ook voor. Dit blijkt uit formules als 5320 en 3430. Deze zijn

in Drenthe o.m. aangetroffen op het Balloërveld bij Rolde en in de omgeving van Norg.

Klaarblijkelijk hebben we hier te maken met vermenging van Oostbaltisch zwerfsteenmateriaal

met zwerfstenen van West- en Zuidbaltische oorsprong. In het westelijke overgangsgebied van het

Hondsrugcomplex in Drenthe komt dit meer voor.

 

 

 

 

012

Kinnediabaas_-_Hoogersmilde

Asby/Ulvödiabaas - Zwerfsteen van Exloo (Dr.).

Diabazen zijn heel herkenbare zwerfstenen. In zwerfsteenboeken onderscheidt men een aantal typen waarbij ook hun oorsprongsgebied wordt aangegeven.Als gidsgesteente zijn ze echter ongeschikt.

Kinnediabaas - Zwerfsteen van Hoogersmilde (Dr.)

Dit diabaastype komt o.m. voor op de Kinnekülle, een heuvel in Zuid-Zweden. Diabazen zijn echter ongeschikt als gidsgesteente. Ze komen op meerdere plaatsen in Scandinavië voor.


 

 

Keileemtypen in Noordoost-Nederland en hun Hesemann-formules


 

In onderstaande tabel ziet u een overzicht van de verschillende keileemtypen die

in Noord- en Oost-Nederland voorkomen en hun zwerfsteengezelschappen vertaald

in Hesemann-formules. Aangezien in Noord-Nederland op veel plaatsen twee of meer

keileemtypen voorkomen, treedt door de wijze van verzamelen vermenging op van

zwerfsteencomponenten. Vermenging van zwerfstenen treedt sowieso op bij locaties

waar keileem door verwering en uitspoeling tot keizand is gereduceerd.
 

 

 

  

 

 Keileemgroep      

                           keileemtype              

                    Hesemannformule 

  

                             Ontkalkt                                            Kalkhoudend

 

 

                                  Emmenkeileem                                         Nieuweschootkeileem                        10.000, 9010

 

                

 ASSEN                       Assenkeileem                                           Noordhornkeileem                               7210, 6130

  

 

                                   Assen- en Heerenveenkeileem gemengd                                                             4240, 5221

 

 

 

 

HEERENVEEN             Heerenveenkeileem                                                                                       1361, 2260, 2170

 

                                                                                                                    

 

                                         

VOORST                      Oudemirdumkeileem                                Voorstkeileem                                     geen tellingen

                                                                          

 
                                   
                                                                           
 
 
 

Terug




 
 
   
© 2010-heden Kijkeensomlaag.nl
Flag Counter