Het kan altijd meer en altijd groter. Zwerfstenen vormen hierop geen uitzondering. De meeste zwerfstenen kun je oprapen, maar de grote jongens onder hen laten zich alleen maar bekijken. Je loopt er hooguit om heen, wellicht om een foto te maken. Met een hamer begin je niets. Je zou de steen alleen maar beschadigen. Grote zwerfkeien zijn zeldzaam aan het worden. Ze verdienen daarom bescherming. Geologisch erfgoed is het!
 

 

De zwerfblokken waar in dit verhaal sprake van is, zijn Pyterlieten.

Pyterlieten? Ja, roodachtige granieten en tevens gidsgesteenten,

afkomstig uit het zuidwesten van Finland en leden van de uitgebreide

rapakivi-familie.
 

 

 

Pyterliet - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).	Pyterliet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).

 

 

Pyterliet is een grof- tot grootkorrelige graniet, vaak fraai vlees- tot

bruin-rood van kleur. Ze bevatten doorgaans flink wat kwarts en als

donker mineraal een wisselende hoeveelheid zwarte biotiet. Dat

laatste vooral bij pyterlieten met plagioklaas in de samenstelling.

 

 

De steen dankt zijn naam aan de Zuidfinse plaats Pyterlahti, waar

in de omgeving al vele tientallen jaren lang een aantal grootkorrelige

typen rapakivigraniet gewonnen worden, die fraai steenrood tot

bruinrood van kleur zijn. De Pyterliet daar bevat wel tot 8cm grote

ronde veldspaateerstelingen. Men noemt ze ovoïden (=eivormig).

Pyterliet is nauw verwant aan Viborgiet. Beide gesteentesoorten

gaan geleidelijk in elkaar over. Viborgieten bezitten ovoïden met

een mantel van plagioklaas. Aan het verweerde oppervlak

tekent dit zich af als een witte ring om een kern van roodachtige

kaliveldspaat. Bij Pyterlieten ontbreekt de ring van plagioklaas

veelal.

 

 

Pyterlieten kom je in het Hondsruggebied in Oost-Drenthe regelmatig

tegen, daarbuiten veel minder. Soms zijn er flink grote exemplaren

bij. In de Keientuin bij het Hunebedcentrum in Borger liggen een

aantal mooie voorbeelden.
 

 

 

 

Pyterliet - Zwerfblok aan de Erfscheidenweg in Bargererfscheidenveen. De bleke kleur van de steen is veroorzaakt door humuszuren uit de bedekkende veenlaag, die ooit dit gebied zuidelijk van Emmen bedekte.	Pyterliet van Bargererfscheidenveen. Het gesteente heeft een porfierisch karakter door de talrijke grote kaliveldspaateerstelingen.De kei weegt ruim 4000kg.
Pyterliet, detail van gebleekt oppervlak. Grijswit is kaliveldspaat, de kwarts is rookgrijs. De zwarte spikkels zijn van biotiet.	Pyterliet, detail van het zwerfsteenoppervlak dat bij het uitgraven beschadigd raakte. De kaliveldspaat is hier grijsrood van kleur. De grijsblauwe kleur van de kwarts is schijn, het is veroorzaakt door het wegschrapen van een deel van het gesteente door de graafmachine..

 

 

 

Grote zwerfblokken

 

Bijzonder is dat bij de inventarisatie van grote zwerfstenen in Drenthe

in een half jaar tijd drie grote exemplaren van Pyterliet zijn gevonden,

de een nog groter dan de ander. De tot dusver grootste kei werd

onlangs ontdekt in de buurt van de uitzichttoren Poolshoogte in de

bossen bij Odoorn. Hij verslaat de tot dusver grootste Pyterliet die

bij Sleen werd opgegraven ruimschoots in gewicht. De enorme steen

in de bossen van Odoorn was bij velen bekend, maar niet als Pyterliet.

 

 

Het zwerfblok is bij ontginningswerkzaamheden in de eerste helft van

de vorige eeuw ontdekt. Bij het uitgraven bleek de steen steeds

grotere vormen aan te nemen tot men de pogingen om hem uit de

kuil te takelen opgaf. Er zijn grenzen, de kei was eenvoudig te groot.

Sindsdien ligt hij in zijn kuil verborgen in een donker bos. De kuil

is gevuld met grondwater, dat de steen aan alle kanten omgeeft.

Dat maakt dat bezoekers de bijzondere kei alleen van een afstand

kunnen bekijken.

 

 

Wandelaars en dagjesmensen weten eigenlijk niet naar wat voor soort

steen ze kijken. Hij is groot, dat wel, maar de kei is in de loop van de

jaren bedekt geraakt met een dikke laag mos, dood blad en varens.

In die toestand trof ik hem onlangs aan. Jammer, want onder de groene

deken schuilt een buitengewoon mooi granietgesteente dat door zijn

grootte en zijn samenstelling tevens een prachtig voorbeeld is van een

gidsgesteente dat in de voorlaatste ijstijd uit Zuidwest-Finland, ca.

1500 km hier vandaan, langzaam en schijnbaar moeiteloos door het ijs

naar Drenthe is getransporteerd.

 

 

De ontdekking van de Pyterliet is te danken aan de droogte. Het waterpeil in de kuil was daardoor een kleine twintig centimeter

gezakt, waardoor de roodachtige, grootkorrelige granietstructuur

zichtbaar werd. Pyterliet is veelal een grootkorrelig gesteente met

oranje- tot vleesrode en soms bruin-rode kaliveldspaten die een

grootte bereiken van 6 cm en meer. De ruimte tussen de veldspaten

is opgevuld met zeer talrijke kwartsen. Hier en daar vormen zij

rondachtige eerstelingen tot bijna 2cm groot. De grootste kwartskristallen

zijn licht blauwachtig van kleur of afwisselend blauw en rookkleurig

gezoneerd.
 

 

 

Pyterliet - Zwerfsteen van Groningen. Grootkorrelige pyterlieten noemde men eerder wel 'finse pyterliet'.	Pyterliet, type Prastö - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). De meer kleinkorreliger pyterliettypen noemde men 'aland pyterliet'. Tegenwoordig maakt men dit onderscheid niet meer.

 

In oudere zwerfsteenboeken lezen we dat er twee typen Pyterliet

onderscheiden worden: Åland pyterliet en Finse pyterliet. Åland pyterliet

is kleinkorreliger en klaarblijkelijk afkomstig van de Åland-eilanden.

Het bekende pyterliettype van Prastö op Åland beantwoort goed aan

het beeld van Åland pyterliet. Finse pyterliet is veel grootkorreliger.

Deze graniet refereert meer aan een van de typen die oostelijker in

Zuid-Finland voorkomen. Alleen, daarvandaan komen bij ons geen

zwerfstenen voor. De Finse pyterlieten die wij hier vinden komen van het kleine satellietmassief van Kökar, zuidwestelijk van de Aland-eilanden in de noordoostelijke Oostzee. Veel zeldzamer zijn pyterlieten uit het Laitila- en Vehmaagebied op het vasteland in het zuidwesten van Finland. Zwerfstenen hiervan verschillen echter duidelijk van de overige pyterlieten, zodat verwisseling nauwelijks denkbaar is. 

 

 

 

Pyterliet, type 'Carmen red'  wordt gewonnen in groeven bij de Zuidfinse plaats Pyterlahti. Onze zwerfstenen van Pyterliet missen in de regel de ronde kaliveldspaatovoïden. De kaliveldspaten zijn meest hoekig, tabletvormig. Pyterlieten bezitten soms door plagioklaas omrande ovoïden, zoals hier in het midden van de foto te zien is.	Pyterliet, type 'Karelian red', een andere pyterlietsoort die men in het Zuidfinse rapakivigebied van Viborg wint.

 

 

 

In recente literatuur spreekt men doorgaans gewoon van Pyterliet. Beide typen

gaan namelijk onmerkbaar in elkaar over, en dat niet alleen. Ook

in samenstelling zijn er verschillen. De kleinkorreliger Pyterliettypen

van Åland bevatten in de regel minder plagioklaas dan de grootkorrelige

'Finse pyterliet'. Pyterlieten als die van Prastö op Åland zijn typische

alkaliveldspaatgranieten, d.w.z. granieten nagenoeg zonder plagioklaas.

De grootkorrelige Pyterlieten die wij hier als zwerfsteen oprapen

bevatten vaker plagioklaas, in sommige zwerfstenen zelfs in

een vrij groot percentage.

 

 

De rijkdom aan kwarts is doorgaans groot. De kwartsen zijn meest

(donker) rookkleurig of meer grijs van kleur. Ze vullen de ruimten

tussen de veelal hoekige kaliveldspaten en plagioklazen op. Hierdoor

wordt het karakteristieke beeld opgeroepen van kransvormig gerangschikte kwartsen rond de kaliveldspaten.

 

 

Een kenmerk van rapakivigranieten en dus ook van pyterlieten is dat

kwarts in twee generaties voorkomt. De eerste generatie vormt

opvallend grote, rondachtige eerstelingkristallen. In grootkorrelige typen

pyterliet kunnen ze 1,5 tot 2cm groot worden. Vaak zijn ze blauw

gekleurd. Vaak is sprake van gezoneerdheid. Hierbij is

de kern van de kwartseerstelingen blauw met daaromheen

een zone van rookkleurige kwarts. Een enkele maal herhaalt

dit patroon zich.
 

 

 

Blauwkwartseersteling in pyterliet, detailopname - Zwerfsteen van Haren (Gr.). Grote kwartseerstelingen in rapakivigesteenten zijn dikwijls blauw gekleurd. Vaak wordt het blauwe deel omgeven door een rookkleurige zone.	Pyterliet, detail - Zwerfsteen van Tietjerk (Fr.). Het kaliveldspaatkristal wordt omgeven door een krans van idiomorfe kwartsen van de tweede generatie. Rechtsboven is een veel groter kwarts-individu van de eerste generatie zichtbaar.

 

 

De kwartsen van de tweede generatie zijn kleiner en (donker) rookkleurig

tot grijs van kleur. Deze kwartsen liggen in grote aantallen kransvormig

om de kaliveldspaten gerangschikt.

 

 

 

Drie zwerfblokken van Pyterliet. Een niet alledaags verschijnsel.

Pyterliet is als zwerfsteen in oostelijk Drenthe niet zeldzaam, maar de

ontdekking van drie enorme zwerfblokken van dit gesteente is bijzonder.

Alle drie verschillen enigszins van elkaar. De kleinste is het minst

grootkorrelig. Hij meet ca. 1.20x1.50x1.50m. Zijn gewicht bedraagt bij

benadering 4400kg. Deze pyterliet ligt langs de Erfscheidenweg in

Bargererfscheidenveen. De kleur van de kei maakt duidelijk dat hij moet

zijn opgegraven uit een zandige laag die oorspronkelijk bedekt was door

veen. De humuszuren uit het veen hebben de kaliveldspaten aan de

buitenkant van de steen namelijk sterk gebleekt. Slechts hier en daar,

met name op plaatsen waar de steen beschadigd is, is te zien dat de

graniet van binnen oranje-rood is.
 

 

 

Pyterliet - Zwerfsteen van Sleen (Dr.). Tot voor kort was dit de grootste zwerfsteen van pyterliet in Drenthe. Het zwerfblok weegt meer dan 10 ton en is opgesteld in een klein plantsoentje aan de Schulteweg in Sleen.	Pyterliet, detail van het oppervlak met een tweetal grote eerstelingen van kaliveldspaat. De geelwitte vlekken zijn van plagioklaas. De grijsbruine bestanddelen zijn van kwarts.

 

 

In de buurt van Sleen werd vorig jaar bij graafwerkzaamheden door de

WMD een meer dan 10 ton zware, grootkorrelige pyterliet opgegraven.

Het is een fraai type met tot 5cm grote, roodachtige, meest

(recht)hoekige kaliveldspaten, vergezeld van relatief veel plagioklaas.

De grote kei heeft een buurtbestemming gekregen. Hij ligt in het dorp

Sleen in een klein plantsoen op de hoek van de Schultestraat en de

Bannerschultestraat, langs het Pieterpad, het wandelpad van Pieterburen

in Groningen naar het zuiden van Limburg.

 

 

 

De Pyterliet bij de Poolshoogte
De onlangs ontdekte Pyterliet in het staatsbos bij Odoorn verdient om

onder de aandacht van het publiek gebracht te worden. Het is een

bijzonder fraai type graniet, dat karakteristiek is voor het Hondsruggebied.

De steen meet ca. 2.80x1.90x1.50m en heeft een geschat gewicht van

ruim 13.000kg! Hierbij moet aangetekend worden dat niet vastgesteld

kon worden hoever de kei nog in de bodem steekt. Het werkelijke gewicht

kan dus nog groter zijn. Geen wonder dat men van het landijs uit het

Saalien wel spreekt van de grootste transportonderneming aller tijden.

 

 

 

De Pyterliet, een geo-monument?

Grote zwerfstenen trekken de aandacht. Veel mensen vinden het maar

vreemd dat in Nederland grote keien in de bodem voorkomen. Er zijn

hier immers geen bergen waar ze van af gerold kunnen zijn. Veel grote

zwerfstenen zijn in het verleden geslachtofferd door de handel in stenen.

Honderden, zo niet duizenden zwerfblokken zijn hierdoor uit het landschap

verdwenen. Het zou daarom een goed idee zijn om zwerfblokken als

deze bij Odoorn meer onder de aandacht van het publiek te brengen.

Zwerfkeien zijn zichtbare symbolen van de ijstijd. Zij vertellen het

verhaal van een klimaatperiode uit het verleden die bijzonder belangrijk

was voor de ontwikkeling van het Drentse landschap.
 

 

 

Pyterliet - Zwerfsteen bij de Poolshoogte bij Odoorn. De enorme kei ligt in een waterhoudende kuil. Bij de ontginning van het heidegebied in de vorige eeuw heeft men geprobeerd de kei uit te graven. Hij was echter te groot om hem uit de kuil te takelen. De kei weegt ruim 13.000kg!	Pyterliet, detail met oranje-rode kaliveldspaten en grijsblauwe kwartsen. De grotere kwartseerstelingen zijn blauw. De identiteit van het grote zwerfblok kon vastgesteld worden door de lage stand van het grondwater in de kuil.

 

 

 

De pyterliet ligt in bos met grote beukenbomen naast en boven zich.

De instructieve waarde van de kei is momenteel vrijwel nihil omdat hij

geheel bedekt geraakt is met een dikke laag mos en blad waarop varens

groeien. Mensen vragen zich bovendien af waarom de grote steen in

een plas met water ligt. De kei zou vrijgesteld moeten worden, waardoor

er meer licht op de steen valt. Tegelijk kan ook de begroeiingslaag van

mos verwijderd worden.

 

 

Wellicht dat in het kader van het Geopark Hondsrug bij de Poolshoogte

aandacht gegeven kan worden aan de geologie van de ondergrond. Als

de pyterliet daar bij betrokken wordt, dan wordt de steen in zijn

landschappelijke context geplaatst. De Poolshoogte is toeristisch in

trek. Vanaf de toren heeft men een prachtig uitzicht over het beboste

ijstijdlandschap. Bijzonder is dat pal naast het nieuwe restaurant een

prachtige ontsluiting aanwezig is met afzettingen uit twee ijstijden:

dekzand uit het Weichselien en keileem met zwerfstenen uit het Saalien.

Het geheel is afgedekt door een betrekkelijk goed bewaard gebleven

heidepodzol met daarin fraaie ijzerhartstructuren. Er is weinig voor nodig

om dit profiel een meer permanent, educatief karakter te geven.

 

 

De Pyterliet bij de Poolshoogte is bereikbaar via het pad naar het

oorlogsmonument. Ruim 50m daar voorbij leidt rechts een bospaadje

naar de kei. Het lijkt mij dat de Pyterliet met relatief weinig inspanning

uit zijn huidige anonimiteit bevrijd kan worden. De permanente schaduw

zorgt momenteel voor een vochtig microklimaat waardoor mos- en

algengroei bevorderd wordt. De watervoerende ‘gracht’ om de steen

kan deels gedempt of ontwaterd worden waardoor men de fraaie steen

van dichtbij kan bekijken.

Terug