Wat is het verband tussen een zwerfsteenverzameling in het Hunebedcentrum in Borger en Otto Torell? Torell (1828-1900) was een Zweeds geoloog en poolonderzoeker. Op een zondagochtend in 1875 beleefde hij zijn 'finest hour', toen hij met een collega gletsjerkrassen ontdekte in een kalkgroeve ten zuidoosten van Berlijn. Deze vondst bracht bij Torell een schok teweeg, want gletsjerkrassen gelden als hét bewijs voor een bedekking door gletsjers of landijs.

 



Op 3 november 1875 hield Torell tijdens een zitting van de Deutsche

Geologische  Gesellschaft een voordracht over zijn ontdekking bij

Rüdersdorf. Zijn verhaal sloeg in als een bom. Na afloop van zijn

lezing liet hij zijn toehoorders in shocktoestand achter. Op grond

van de gevonden gletsjerkrassen vond Torell dat hiermee bewezen

was dat ook Noord-Duitsland in het Pleistoceen door landijs bedekt

was geweest. Van de ‘ijsdrift-theorie’, tot dan toe de heersende

mening, dacht men dat smeltende ijsbergen verantwoordelijk

waren voor de afzetting van zandlagen met grind en zwerfkeien.

Met de ontdekking van gletsjerkrassen bij Rüdersdorf verwees

Torell de drift-theorie naar de prullenbak.

 

 

 

Otto Torell Deze gletsjerkrassen op de kalksteen van Ruedersdorf zorgden voor een revolutie in de ijstijdgeologie

Otto Torell (1828-1900)

Gletsjerkrassen op de kalksteen van Rüdersdorf zorgden voor een revolutie in de ijstijdgeologie.

 

 


 

 

De aanloop naar een liefhebberij voor zwerfstenen
 

Behalve bijval ontmoette Torell aanvankelijk ook scepsis. Veel

geologen bleven met vragen zitten. Gletsjerkrassen? Oké, maar

hoe de overal aanwezige lagen zand, leem, klei met grind en

stenen te verklaren? In de jaren na 1875 ontstond er op veel

universiteiten en instituten in Noord- en West-Europa een ware

boost in het zoeken naar bewijzen voor een gletsjerbedekking.

Dat gebeurde ook aan de universiteit van Groningen. Onder leiding

van prof. Friedrich Julius van Calker (1841-1913) werd kort na de

eeuwwisseling aan de Melkweg in Groningen een gloednieuw

Geologisch Instituut gerealiseerd.

 

 

Onder leiding van prof. Friedrich Julius van Calker werd in groningen het Geologisch Instituut gebouwd Gletsjerkrassen op een zwerfkei van graniet bij Noordbroek

Onder leiding van Friedrich Julius van Calker (18412-1913) werd in Groningen het Geologisch Instituut gebouwd.

Gletsjerkrassen op een zwerfkei van graniet bij Noordbroek (Gr.).

 


 

 

Collega’s als J.Bonnema, H.G.Jonker en P.Kruizinga onderzochten met

veel enthousiasme glaciale afzettingen in het noorden van ons land en

legden uitgebreide zwerfsteencollecties aan. Bonnema had zijn werkterrein

vooral in Gaasterland in Friesland en rond Winschoten in de provincie

Groningen, waar hij sedimentaire zwerfstenen verzamelde om de daarin

voorkomende fossiele mosselkreeftjes te onderzoeken. Jonker en Kruizinga

verzamelden vooral Paleozoïsche kalkstenen in de keileem van de

noordelijke Hondsrug. Kristallijne zwerfstenen kregen natuurlijk ook de

nodige aandacht. Van Calker was een van de eerste wetenschappers in

Nederland die zich toelegde op het verzamelen en onderzoeken van

kristallijne zwerfstenen en basalten in Zuid-Zweden.

 

 

 

005. Mineralogisch Geologisch Instituut in Groningen De bovenzaal van het museum in het voormalig Geologisch Instituut aan de Melkweg in Groningen

Het Mineralogisch-Geologisch Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen. Het pand werd van 1898 - 1901 gebouwd naar een ontwerp van Jacobus van Lokhorst (1844- 1906).

De bovenzaal van het voormalig Mineralogisch-Geologisch Instituut aan de Melkweg in Groningen.

 


 

 

De jaren voor en na de eeuwwisseling vormden een periode waarin

intensief onderzoek werd gedaan naar glaciale verschijnselen in

Noord-Nederland. Menigmaal leidde dit tot heftige meningsverschillen

omtrent de duiding van de verschijnselen, de aanvoerrichting van het

landijs en de vorming van de Hondsrug. Nadat talrijke wetenschappelijke

publicaties over kristallijne en sedimentaire zwerfstenen waren

verschenen en men de belangrijkste glaciale afzettingen in kaart had

gebracht, verflauwde de belangstelling. In de jaren na 1920 besteedde

men steeds minder aandacht aan ijstijdafzettingen, zwerfstenen en

zwerfsteenfossielen. Het verzamelen en bestuderen van zwerfstenen

werd overgelaten aan stenenliefhebbers en amateurgeologen, een

fenomeen dat tot op de dag van vandaag zo is gebleven. Glaciale

verschijnselen krijgen in Nederland nog steeds wetenschappelijk

aandacht, maar de studie aan zwerfstenen en zwerfsteenfossielen

werd het exclusieve terrein van zwerfsteenverzamelaars.

 

 

 

Keileem met zwerfstenen Gieten In deze kalkstenen komen veel fossielen voor

De keileem van de Hondsrug tussen Haren en Groningen en ook bij Gieten in Drenthe bevat veel kalkstenen. 

In deze Ordovicische en Silurische kalkstenen komen veel fossielen voor.

009. Een versteende honingraatkoraal gevonden in de keileem van de Hondsrug in de stad Groningen Een Silurische kalksteen met fossiele schelpen

Een fossiele honingraatkoraal (Favosites sp.), gevonden in de keileem van de Hondsrug in Groningen. 

Silurische beyrichienkalksteen met schelpen van de brachiopode Dalmanella canaliculata, gevonden op het Engels Kamp in Groningen.

 


 

 

Zwerfsteenverzamelaars hebben de guts om veel tijd en energie

in hun liefhebberij te steken. Sterker nog, veel onderzoeksresultaten

en nieuwe ontdekkingen zijn door amateurs verricht. Het verzamelen

van zwerfstenen en zwerfsteenfossielen en de studie er aan kreeg

een grote populariteit door mannen als Van der Lijn, Boelens,

Van der Kleij, Bos en Schuddebeurs, om maar enkelen te noemen.

Met het stijgen van de welvaart in de jaren zestig van de vorige eeuw

kwam betaalbare apparatuur binnen het bereik van verzamelaars.

Talrijke zwerfsteenliefhebbers konden steenbewerkingsmachines

aanschaffen of lieten zich die op een vindingrijke manier bouwen.

Hiermee werd het mogelijk zwerfkeien door te zagen en te polijsten,

waarbij de stenen in glanzende schoonheden veranderden en veel

beter te bestuderen waren. De zwerfsteenstudie kreeg hierdoor ook

een esthetisch aspect.

 

 

 

Jelle de Jong uit Drachten, ontwikkelde samen met een paar

collega’s op de school,waar hij als docent werkzaam was, een

steenzaagmachine annex slijp- en polijstinrichting. Deze machines

stonden aan de basis van een aantal bijzonder fraaie zwerfsteen-

verzamelingen, waarvan die van Jelle de Jong tot een van de

allermooiste en best gedocumenteerde in Nederland zou uitgroeien.

Zijn verzameling telt vele duizenden, merendeels gepolijste stenen.

En uitgerekend deze verzameling is onlangs  aan het Hunebedcentrum

geschonken!

 

 

 

 

Jelle de Jong zoekt stenen in Exloo Een hoop zwerfstenen in een groeve bij Werpeloh in Duitsland

 Jelle de Jong in actie bij een hoop zwerfstenen in Exloo.

Ook de hoop zwerfstenen in de grote zandgroeve bij Werpeloh was vaak een excursiedoel. Vooral om zijn collectie 'Noren' aan te vullen.

 


 

 

Wie is Jelle de Jong?

Tot voor kort was Jelle de Jong een zwerfsteenverzamelaar pur

sang. Alleen, als dat zo uitkwam, maar het liefst in klein gezelschap

gelijkgestemden stenen zoeken. Jarenlang deed hij dit met Henk

Jager uit Wolvega, soms ook met Jan Langendoen die van verder

weg moest komen, maar altijd gedreven door een gezonde portie

nieuwsgierigheid naar nieuwe en vooral andere zwerfkeien.

 

 

Jelle is een echte kleifries, geboren en getogen op een kleine

boerderij in het dorpje Wier, dat twee straten groot, tussen

Minnertsga en Berltsum ligt of als dit meer zegt ten zuiden van

de drie 'Parochies': Sint Jacobaparochie, Sint Annaparochie en

Vrouwenparochie. Op het erf rond de boerderij zocht hij al op

jonge leeftijd zijn eerste steentjes tussen het grind. En welk kind

doet dat niet, steentjes zoeken op vakantie of tijdens schoolreisjes,

liefst glimmende of met fossieltjes erin. Enfin, het stenen zoeken

zat er bij Jelle al heel vroeg in en dat is zo gebleven.

 

 

 

Het verzamelen begon wat serieuzere vormen aan te nemen,

toen hij in de vroege jaren zestig tijdens zijn dienstijd in Assen

bij de verkenners zat en zodoende regelmatig met zijn legerjeep

door de omgeving crosste. Opzij van de akkers zag hij hopen keien

liggen die na de oogst door boeren aan de kant waren geworpen.

Daartussen vond hij een steen met mooie kleine bergkristalletjes.

Nu is bergkristal bepaald niet zeldzaam en grote kristallen evenmin,

waardoor je zou kunnen denken, die kleine kristalletjes, het zou wat.

Maar, vrij gegroeide kristallen in zwerfstenen zijn uitermate zeldzaam.

De steen werd meegenomen en is na meer dan vijftig jaar nog altijd

in zijn bezit.
 

 

 

 

Jelle de Jong in zijn element

Jelle in zijn element op een hoop keien bij Borger (Dr.).

 


 

 

Toeval of niet, maar niet zo lang geleden, toen hij begon na te denken

wat met zijn collectie te doen, vond hij samen met mij op een grote

berg zwerfstenen in Exloo opnieuw een zwerfsteen met kleine

bergkristallen. Die vondst markeerde min of meer het slot van een

leven lang stenen zoeken. Het stenenzoeken werd overigens jaren

eerder flink gestimuleerd door de 'vondst' van een kist met stenen

boven op zolder van de landbouwschool waar hij na zijn dienstijd les

gaf. Niemand kon hem vertellen waar de kist met keien vandaan kwam.

 

 

Goede raad was duur, om achter de namen te komen zocht hij contact

met M.W. ter Wee, een geoloog die werkzaam was bij de Rijks

geologische Dienst in Oosterwolde. Helaas hebben veel geologen van

zwerfstenen weinig kaas gegeten, vandaar dat Ter Wee hem verwees

naar Rinke Nolles, een man die op zijn fiets overal in Noord-Nederland

stenen zocht. Het contact met Nolles was voor Jelle een opsteker. Daar

kon hij nog wat van leren en Rinke wist waar je stenen kon vinden.

Kortom, Jelle had een auto en Rinke de kennis. Samen gingen ze talloze

malen op pad in Friesland, Groningen en Drenthe.

 

 

 

 

Barnarpgraniet Als Dk Finse rapakivigraniet Tensfeld Dld
Barnarpgraniet - Zwerfsteen van Als, Dk. Finse rapakivigraniet - Zwerfsteen van Tensfeld (Dld.). 

 


 

 

Nijbeets is een andere mijlpaal in zijn zwerfsteenleven. Op een paar

kilometer van Drachten waar hij inmiddels was gaan wonen, lag 

een grote zandzuigplas. Er werd ophoogzand gewonnen, maar zoals

dat vroeger ging, raakte de mond van de zuigbuis regelmatig verstopt

met grote zwerfstenen. Die werden vervolgens met een trucje voor

de zuigbuis opgevangen in een keienvanger en aan het eind van de

dag op de wal geworpen. Jelle kreeg lucht van die stenen en mocht

na overleg met de zuigerbaas stenen zoeken. Dat zoeken was gekoppeld

aan een dealtje. Jelle zorgde ervoor dat de keien aan tuinliefhebbers

e.d. verkocht werden, hetgeen de zuigerbaas 'een borreltje voor de

zondagmiddag' opleverde en Jelle kreeg het alleenrecht om in Nijbeets

stenen te zoeken. Deze zuigplas heeft bijzonder veel mooie zwerfstenen

opgeleverd, vooral omdat de keien thuis na het schoonmaken

doorgezaagd en gepolijst werden. Langzamerhand raakten de planken

in zijn garage voller.

 

 

 

 

Gedeformeerde Ratangraniet Damsdorf Dld
Gedeformeerde Rätangraniet - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.).  Gneis met hoornblende porfyroblasten - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). 

 


 

Niet alleen Nijbeets heeft veel mooie en ook zeldzame zwerfstenen

opgeleverd, samen met zijn collega en compaan Henk Jager, trokken

beiden jarenlang met auto en aanhanger naar Sleeswijk-Holstein. In

deze landstreek in Duitsland stikt het werkelijk van de zwerfstenen.

Ze zijn een ijstijd jonger dan die bij ons. Bij het plaatsje Damsdorf ligt

een grote zandgroeve waar grof smeltwaterzand met veel stenen in

allerlei kwaliteiten gewonnen en gezeefd wordt. De stenen, op grootte

gesorteerd, wierp men op hopen, grote hopen van duizenden en nog

eens duizenden zwerfstenen. Veel stenen in zijn verzameling komen

daarvandaan. Zowel Henk als Jelle zochten afzonderlijk, maar omdat

de verzamelde keien thuis toch doorgezaagd werden, kregen ze van

iedere steen elk de helft. Niet vreemd dus dat je in beide verzamelingen

veel 'helften' tegen komt.
 

 

 

 

Karlshamngraniet Nijbeets Fr Larvikiet Balk Fr
Karlshamngraniet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.). Larvikiet - Zwerfsteen van Balk (Fr.). 

 


 

Het bijzondere van Jelle is dat hij een pietje precies is, maar dan op

een goede manier. Iedere steen werd van een nummer voorzien,

gefotografeerd en vervolgens afgedrukt en in een map opgenomen.

De gegevens van wie de steen gevonden had, de vindplaats, de datum,

de afmeting, de naam, evt. aangevuld met de correspondentie als de

naam van de steen niet direct duidelijk was, werd nauwkeurig

gedocumenteerd. Samen met een korte beschrijving van de steen

resulteerde dit in een verzameling, die zijn weerga in Nederland niet

kent.
 

 

 

 

Melafier amandelsteen Dollerup Dld Migmatietgneis met granieten Johannistal Dld
Melafier-amandelsteen - Zwerfsteen van Dollerup (Dld.).  Migmatietgneis met granaten - Johannistal (Dld.).

 


 

Eén ding mag niet onvermeld blijven: Stenen verzamelen op zich is

al een boeiende bezigheid, maar zijn nieuwsgierigheid zorgde er voor

dat Jelle zich langzamerhand een grote kennis eigen maakte van

zwerfstenen en zwerfsteensoorten, hun verschillen en samenstelling.

Die kennis stelde hij in dienst bij het inventariseren van zwerfstenen.

Pieter Schuddebeurs en Jaap Zandstra waren grote kenners van

zwerfstenen, die bovendien aan tellingen deden. Samen met Jelle

ontstond een hecht team dat op alle mogelijke plaatsen in Nederland

en daarbuiten Hesemanntellingen verrichtte.

 

Een Hesemanntelling is een inventarisatiemethode waarbij het er

op aankomt om op een niet al te grote locatie zoveel mogelijk,

maar het liefst zo'n 100 stuks gidsgesteenten te verzamelen.

Gidsgesteenten zijn zwerfstenen waarvan in Scandinavië de

herkomst bekend is. De verzamelde stenen worden thuis

schoongemaakt en gedetermineerd, waarna de uitkomsten in een

telformulier verwerkt worden. Aangezien de verspreiding van

zwerfstenen in Nederland zeer verschillend is, komen door deze

inventarisaties zwerfsteengezelschappen aan het licht, die tot

bepaalde regio's beperkt zijn. Aan de hand van Hesemanntellingen

kunnen uitspraken gedaan worden over het type keileem dat door

het landijs in de ijstijd op die locatie is achtergelaten. Ook leiden de

tellingen tot reconstructies hoe het landijs en deelstromen daarin in

de ijstijd, zo'n 150.000 jaar geleden, hebben bewogen.
 

 

 

 

Myloniet Nijbeets Fr Oslobasalt amandelsteen Oudemirdum. Fr
Tektonische breccie - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.).  Oslobasalt-amandelsteen - Oudemirdum (Fr.). 

 


 

 

Het zoeken van zwerfstenen is voor veel mensen vandaag de dag een

bezigheid die op een plezierige manier ontspanning geeft met daarbij

de spanning van een mogelijke zeldzame vondst. Sommigen verdiepen

zich naast het verzamelen in het hoe en waarom. Enkelen stijgen met

die verworven kennis op tot eenzame hoogten en zijn een grote steun

bij wetenschappelijk onderzoek. Jelle de Jong is zo iemand. Daar kun

je alleen maar diep respect voor hebben.

 

 

 

Zijn uitgebreide verzameling is te bekijken in het

Hunebedcentrum in Borger. Wie weet is het bekijken voor U de

start voor een boeiende liefhebberij, want ook na Jelle de Jong c.s. zijn er nog stenen genoeg.

 

 

 

 

Paskallavikporfier Elmenhorst Dld Porfierische graniet Damsdorf Dld
Paskallavikporfier - Zwerfsteen van Elmenhorst (Dld.).  Porfierische graniet - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.). 
Porfierische rapakivigraniet van Kokar Nijbeets Rhombenporfier Damsdorf Dld
Porfierische rapakivigraniet van Kökar - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.). Rhombenporfier - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.).
Rodo kwartsporfier Ristinge Klint Dk Siljangraniet Nienhagen Dld
Rödökwartsprfier - Zwerfsteen van Ristinge Klint (Dk.).  Siljangraniet - Zwerfsteen van Nienhagen (Dld.). 
Stockholmvlekkengraniet Haulerwijk Fr Tektonische breccie Neuenkirchen Dld
Stockholmvlekkengraniet - Zwerfsteen van Haulerwijk (Fr.).  Tektonische breccie - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).
Tweeglimmergraniet van Angermanland Damsdorf Dld Vastervikvlekkengneis Damsdorf Dld
Tweeglimmergraniet van Angermanland - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).  Västervikvlekkengneis - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.).

 

 

Terug

 

 

 

 

 
© 2010-heden Kijkeensomlaag.nl
Flag Counter