Porfierieten zijn evenals porfieren vulkanische gesteenten (vulkanieten), maar ze hebben een andere samenstelling. Porfieren, met name kwartsporfieren of rhyolieten bevatten talrijke eerstelingen van kaliveldspaat en kwarts. Plagioklaas is vaak wel, maar soms ook niet aanwezig. Bij porfierieten bestaan de veldspaateerstelingen vrijwel uitsluitend uit plagioklaas. Kaliveldspaat komt in de vorm van eerstelingkristallen niet of in geringe percentages voor.
Porfierieten zijn de vulkanische equivalenten (=uitvloeiingsgesteenten)
van plagioklaasrijke graniet (granodioriet), tonaliet en dioriet, terwijl
kwartsporfier dat is van normale graniet.
 |
 |
Grönklittporfieriet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.). Gidsgesteente uit Midden-Zweden (Dalarna).In eigennamen, zoals bij gidsgesteenten het geval is, handhaaft me de uitdrukking 'porfieriet'. In alle overige gevallen dient gewoon het woord 'porfier' gebruikt te worden. Porfieriet is een verouderde naam. Het was oorspronkelijk bedoelt om vulkanieten van diorietische samenstelling aan te duiden. Grönklittporfieriet wordt ook wel 'rode porfieriet van Dalarne' genoemd. |
Grönklittporfieriet, detail oppervlak.De zeer talrijke, hoekige eerstelingen zijn van plagioklaas. Ze zijn deels geelwit, deels groenachtig van kleur door de aanwezigheid van omzettingsproducten (chloriet en mogelijk iets epidoot). |
 |
 |
Grönklittporfieriet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).Ietwat verweerd, normaal roodkleurig type. De talrijke kleine plagioklaaseerstelingen zijn geelwit en meest hoekig van vorm. |
Grönklittporfieriet, detail vorige foto. |
 |
 |
Grönklittporfieriet, violetkleurig type - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).Van dit gidsgesteente komen een paar afwijkende kleurtypen voor. De gesteenten bezitten een dichte donkergrijs/violette grondmassa, waarin soms een enkel roodachtig kaliveldspaatkristal voorkomt. De witte hoekige eerstelingen zijn van plagioklaas. |
Grönklittporfieriet, violetkleurig type, breukvlak. |
 |
 |
Grönklittporfieriet, grijskleurig type - Werpeloh (Dld.). |
Grönklittporfieriet, grijskleurig type, detail vorige foto. |
In de Duitstalige literatuur gebruikte men lange tijd een bijzondere
naamgeving voor gesteenten van Permische ouderdom en ouder.
Dit werd veroorzaakt doordat in geologisch oude vulkanische
gesteenten bestanddelen als vulkanisch glas e.d. volledig zijn
gerekristalliseerd. Ook andere mineralen als plagioklaas, pyroxeen en hoornblende zijn in deze
gesteenten vaak omgezet. Een geologisch hoge ouderdom is de voornaamste oorzaak
waardoor deze gesteenten door
vorming van hematietpigment roodachtige kleuren vertonen.
De afwijkende naamgeving maakte dat rhyolieten van Permische
ouderdom en ouder 'kwartsporfieren' genoemd werden en dat
vergelijkbare vulkanieten met een hoger plagioklaasgehalte, met
vooral eerstelingen van dat mineraal, zoals daciet en andesiet,
als 'porfieriet' door het leven gingen.
 |
 |
Venjanporfieriet, type: Gruvasen/ärten - Zwerfsteen van Gaarkeuken (Gr.).In het grijsrode gesteente vallen talrijke hoekige plagioklazen op. Ze verweren krijtachtig wit. Kaliveldspaat komt voor in enkele grijsachtige rode eerstelingen. De donkere mineralen zijn van bioitet, hoornblende en chloriet. Ze vormen vaak kleine opeenhopingen. |
Detail van vorige steen.De roodachtige grondmassa bestaat voornamelijk uit kaliveldspaat. |
 |
 |
Venjanporfieriet, type Gruvasen/ärten - Zwerfsteen van Groningen. |
Venjanporfieriet, type Gruvasen/ärten - detail vorige foto. |
 |
 |
Venjanporfieriet, type Gruvasen/ärten - Zwerfsteen van Gieten (Dr.). |
Venjanporfieriet, type Gruvasen/ärten, breukvlak - Zwerfsteen van Gieten (Dr.). |
 |
 |
Venjanporfieriet, type Kätbo - Zwerfsteen van Sellingerbeetse (Gr.). |
Venjanporfieriet, type Kätbo - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). |
 |
 |
Venjanporfieriet, type Kätbo. Evenals het type Gruvasen/ärten zijn beide Venjanporfierieten gidsgesteenten uit Midden-Zweden (Dalarna).Het type Kätbo is fijnkorreliger, dicht bijna, grijs tot licht grijsrood met zeer talrijke eerstelingen van plagioklaas en zwarte biotiet. Deze laatste vormt fraaie idiomorfe, zeshoekige schubjes in het gesteente. Vaak verweren ze enigszins goudglanzend. |
Venjanporfieriet, zelfde steen als vorige foto.Detail van verweerd zwerfsteenoppervlak,waarin talrijke donkere biotietschubjes goed opvallen. De witte vlekjes zijn van plagioklaas. Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). |
In de zwerfsteenkunde ging men nog een stapje verder. Daar noemde
men alle vulkanische gesteenten met eerstelingen van plagioklaas
porfieriet, ook als de betreffende zwerfsteen een samenstelling heeft
als van basalt of diabaas.
Intussen is duidelijk dat deze naamgeving volledig verouderd is. Beter
is om alle vulkanische gesteenten met een porfierische structuur,
ongeacht de samenstelling gewoon porfier te noemen. Dus,
diabaasporfier inplaats van diabaasporfieriet. Willen we het helemaal goed doen dan benoemen we het mineraal dat de meeste eerstelingen vormt. Bij basalt en diabaas is dat plagioklaas. Dergelijke zwerfstenen noemen we respectievelijk plagioklaasporfierische (paleo)basalt en plagioklaasporfierische diabaas. Hebben we echter te
maken met een typisch gidsgesteente waarvan de naam al vele
tientallen jaren in gebruik is, dan wordt deze als eigennaam beschouwd
en heeft daarmee bestaansrecht. Dat is bijvoorbeeld het geval met
Grönklittporfieriet en Venjanporfieriet.
 |
 |
Oeralietporfieriet - Zwerfsteen van Ellerstshaar (Dr.).Oeralietporfierieten zijn eigenlijk omgezette porfierische paleobasalten van Precambrische ouderdom. De zwarte pitten waren oorspronkelijk eerstelingen van pyroxeen (augiet). Door geleidelijke omzetting veranderden de pyroxenen in amfibolen, met behoud van kristalvorm. De zeer talrijke kleine witte vlekjes zijn plagioklazen. |
Oeralietporfieriet - Zwerfsteen van Appelscha (Fr.).Een ander type, meer grijsgroen van kleur met eveneens talrijke donkergroene eerstelingen van oeralietische hoornblende. Deze gesteenten komen op verschillende plaatsen in het oude Precambrische grondgebergte van Zweden en Finland voor. Een paar typen beschouwd men als gidsgesteente. |
 |
 |
Plagioklaasporfierische paleobasalt - Zwerfsteen van Groningen.Zwerfstenen als deze werden/worden vaak aangeduid als 'diabaasporfieriet'. Het is slechts een verzamelnaam voor een groot aantal basische gang- en uitvloeiingsgesteenten. Het gesteente op de foto hierboven is een oude (Precambrische) dichte basalt met opvallend grote eerstelingen van plagioklaas. Zwerfstenen als deze kunnen het beste aangeduid worden als plagioklaasporfierische paleobasalt, waarbij 'paleo' staat voor een hoge geologische ouderdom. |
Plagioklaasporfierische paleobasalt - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.).Een vergelijkbaar type zwerfsteen als hiernaast. De roestbruine kleur wordt veroorzaakt door verwering van ijzerhoudende mineralen in de grondmassa. Zwerfstenen die in Oost-Drenthe worden opgeraapt komen meest uit de omgeving van de Aland-eilanden. Als gidsgesteente zijn ze ongeschikt. Dergelijke oude basaltische gesteenten mogen ook plagioklaasporfier of plagioklaasporfierische paleobasalt genoemd worden. |
 |
 |
Plagioklaasporfierische paleobasalt - Zwerfsteen van Groningen.Een porfierische paleobasalt met eerstelingen van plagioklaas. Het gesteente heeft door omzetting van de oorspronkelijke donkere mineralen een meer grijsgroene kleur heeft gekregen. Ook de plagioklaaseerstelingen verraden door hun groenachtige kleurzweem dat er omzetting in heeft plaatsgevonden. Eerder werden deze zwerfsteentypen met hun lijstachtige plagioklazen abusievelijk voor zwerfstenen gehouden uit het Oslogebied in Zuid-Noorwegen. Men noemde deze 'essexietporfieriet of Oslo-essexietporfieriet'. de meerderheid van deze oude porfierische basalten zijn afkomstig uit Zweden en Finland. |
Wordt de grondmassa korrelig of fijn diabaasachtig dan noemt men deze zwerfstenen diabaasporfier. Een meer neutrale en ook juistere naam is 'plagioklaasporfierische diabaas'. De grote, lijstvormige plagioklazen zijn dikwijls enigszins parallel gerangschikt, hetgeen wijst op stroming van magma of lava. Dergelijke porfierische gesteenten ontstaan ook in het centrum van dikke basaltische lavauitvloeiingen. |
 |
 |
Plagioklaasporfierische diabaas (Diabaasporfieriet) met relatief zeer grote hoekige eerstelingen van plagioklaas. De grondmassa in deze zwerfsteen is als een fijnkorrelige diabaas ontwikkeld. De roestkleur aan de buitenzijde wordt veroorzaakt door het vrijkomen van ijzer bij de verwering van donkere ijzerrijke mineralen. Zwerfsteen van Groningen. |
Plagioklaasporfierische diabaas (diabaasporfieriet) met lange, smalle eerstelingen van plagioklaas. De fijnkorrelige grondmassa is met de loep in aparte mineraaltjes te ontleden. Zwerfsteen van Grollo (Dr.). |