Graniet is naast basalt een van de bekendste gesteenten op aarde, ook spreekwoordelijk. Denk maar aan 'zo hard als graniet', waarbij het woord 'hard' soms vervangen wordt door 'sterk'. Wereldwijd is graniet op de continenten het meest voorkomende gesteente. Dat je vaker zandsteen ziet, komt omdat dit afbraakgesteente het meest aan de oppervlakte ligt, qua volume kan het echter niet in de schaduw staan van graniet. Op de bodem van oceanen komt graniet vrijwel niet voor. Dit heeft te maken met de wijze van ontstaan.

 

 

Graniet is een mooi gesteente, vooral in gepolijste vorm. Het bezit een

levendige structuur en is over het algemeen fraai van kleur. Overal ter

wereld wordt graniet in talloze kleur- en structuurvormen

geëxploiteerd en op grote schaal toegepast in en aan gebouwen en

gebruikt voor (graf)monumenten.
 

 

 

Granietgroeve in rapakivigraniet (Pyterliet) bij Haikanvuori, Viborg, Zuid-Finland.	Graniet, gezaagd en gepolijst, in de natuursteenhandel bekend onder de naam 'Rosa Porina Extra'. De herkomst is Spanje. Het is een fraai type graniet, levendig van structuur, waarin vooral de hoogrose kaliveldspaten opvallen. De andere veldspaatsoort plagioklaas vormt verspreid witte vlekjes in het gesteente. De grijze mineraalkorrels zijn van kwarts, de zwarte spikkels zijn van biotiet.

 
 

 

Graniet is evenals basalt een magmatisch gesteente. Het is door

stolling ontstaan uit langzaam afkoelend magma. Magma is een

stroperig vloeibaar gesteente. Bij de afkoeling ervan ontstaan uiterst

kleine kristalkiemen die uitgroeien tot grotere kristallen. Graniet is

dus een stollingsgesteente dat opgebouwd is uit kristallen van een

aantal soorten mineralen. Granieten ontstaan op kilometers diepte

in de aardkorst, vandaar dat men het gesteente ook wel

dieptegesteente of plutoniet noemt.

 

 

Graniet is afgeleid van het Latijnse ‘granitum’. Zo werden in het

verleden korrelige marmersoorten genoemd. In het Italiaans

veranderde dit in ‘granito’. In de betekenis van graniet werd de

naam voor het eerst in 1596 gebruikt door de Italiaanse mineraloog

Andrea Cezalpino.


 

 

 

 

Graniet vormt doorgaans zeer grote gesteentelichamen in de aardkorst. Het gesteente ontstaat door het kristalliseren

van gloeiend vloeibaar magma.

 

 
 

 

Verdieping

Op continenten is graniet het meest voorkomende aardkorstgesteente. Bijgevolg zou

verwacht mogen worden dat het bij vulkanische uitbarstingen ook veelvuldig als lava aan de

oppervlakte treedt. Dat is echter niet het geval. Rhyoliet, het uitvloeiingsgesteente van

graniet, komt in verhouding weinig voor.

 

 

Granietmagma is stroperig. Door het hoge gehalte aan kiezelzuur bezit het een hoge

viscositeit. Ook bevat granietmagma vrij veel water en andere gassen, veel meer dan

basaltisch magma. De aanwezigheid van water vermindert weliswaar de stroperigheid

enigszins, maar de dunvloeibaarheid van basaltmagma wordt nooit bereikt.

 

 

Het opstijgen van het magma in de aardkorst verlaagt de druk waardoor het water minder

goed opgelost blijft en ontsnapt. Het watergehalte in magma verlaagt de stollingstemperatuur

soms met enige honderden graden. Vermindering van het watergehalte veroorzaakt dat de

stollingstemperatuur omhoog gaat, met als gevolg dat het granietmagma begint te kristalliseren.

 

 

Als gevolg van deze factoren zal het magma onder de aardoppervlakte, vaak op enkele kilometers

diepte, gaan stollen totdat uiteindelijk een volledig kristallijne massa gevormd is. Graniet bestaat

dus geheel uit samengeklonterde en met elkaar vergroeide kristallen van een aantal soorten

mineralen.

 

 

 

 

Rode Oostzeekwartsporfier - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Het uitvloeiingsgesteente van graniet noemt men rhyoliet. In zwerfsteenboeken wordt meestal nog gesproken van kwartsporfier. Dit is een verouderde uit Duitsland afkomstige naam voor pre-Tertiaire rhyolieten. Onze zwerfsteenrhyolieten komen uit Scandinavië. Het zijn zeer oude gesteenten, waarin allerlei veranderingen hebben plaatsgevonden. Veel kwartsporfieren zijn daardoor roodachtig of bruin gekleurd. De uitdrukking kwartsporfier blijft in de zwerfsteenkunde bij gidsgesteenten als eigennaam gehandhaafd, zoals bij de hierboven afgebeelde Rode Oostzeekwartsporfier.

Biotietgraniet - Zwerfsteen van Lieveren (Dr.). Granieten zijn volkristallijne gesteenten, d.w.z. ze zijn geheel uit zichtbare kristallen opgebouwd. De kristalbrokjes worden door aantal verschillende mineralen samengesteld. Kleurend in graniet is vooral kaliveldspaat, hier rood. De grijsblauwe korrels zijn van kwarts. Opvallend zijn de talrijke witte vlekken van plagioklaas. De zwarte vlekjes  en spikkels zijn van biotiet.

 

 
 

 

Graniet is geheel opgebouwd uit kristallen. Opvallend zijn vooral de veelal scherp begrensde

zwarte spikkels en vlekjes van biotiet, een zwarte glimmersoort.

Biotiet verleent granieten een levendige structuur. Daarnaast

is relatief veel kwarts aanwezig. Granieten bestaan voor minstens

20% uit dit mineraal. Meer kan, maar minder zeker niet. Er bestaan

geen kwartsvrije of kwartsarme granieten, eenvoudig omdat het dan geen granieten (meer) zijn.

 

Kwarts vormt doorgaans kleine, kleurloze of glazig grijze, grijsblauwe vaak

gebarsten korrels te midden van de overige mineralen. Dat is de

reden waarom kwarts in veel gevallen de kleur van het gesteente

niet beïnvloed. Het mineraal breekt onregelmatig of schelpvormig,

de breukvlakken vertonen een typische vetglans. Kwarts is 

hard, het laat zich met een stalen mes niet krassen.

 

 

Behalve kleurloze en grijze kwarts vinden we onder zwerfstenen ook

tal van granieten met rookkleurige of bijna zwarte kwarts. In

sommige rapakivigranieten is dit het geval. Bij deze granieten is het

soms moeilijk kwarts van biotiet te onderscheiden.

 

Bijzonder is dat onder Zweedse en Finse granieten talrijke soorten

voorkomen met blauwe kwarts. Vooral Smalandgranieten en sommige

rapakivi’s staan er om bekend. In sommige daarvan heeft de kwarts

bijna de kleur van amethist. Toch komt blauwe kwarts, over het geheel

gezien, weinig in granieten voor. De oorzaak waarom granieten met

blauwe kwarts relatief veel in Scandinavië voorkomen, is niet bekend.

 

 

 

 

Graniet met blauwe kwarts - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.). Kwarts kan in granieten verschillende kleuren bezitten. Glashelder, grijs, rookkleurig tot bijna zwart, maar ook blauw. Vooral Scandinavische granieten bezitten vaak blauwachtige kwarts. Soms is de kleur bijna die van amethist, zoals in sommige Smalandgranieten.	Porfierische biotietrapakivi - Emmerschans (Dr.). In veel rapakivigranieten is de kwarts rookkleurig bruin tot bijna zwart. Soms is sprake van gezoneerdheid. Hierbij wordt de blauwe kleur in de kwarts afgewisseld  door een meer rookkleurige zone aan de buitenkant van de kristallen. Dit verschijnsel treedt vooral op bij kwartseerstelingen.

 

 

 

Porfierische rapakivigraniet met gezoneerde blauwkwarts eerstelingen - Zwerfsteen van Gieten (Dr.).	Eersteling van blauwkwarts in een porfierische rapakivi - Zwerfsteen van Haren (Gr.). De buitenzone van het kwartskristal bestaat uit rookkwarts.	Blauwkwarts in verweerde biotietgraniet - Hoge Veld, Norg (Dr.)

 

 

 

 

Kaliveldspaat vormt meestal het hoofdbestanddeel in granieten. De kleur van de veldspaat bepaalt voor een zeer belangrijk deel de kleur van graniet.	Plagioklaas is in de meeste gevallen lichter van kleur dan kaliveldspaat. In granieten valt dit makkelijk te ontdekken. Op het verse breukvlak toont plagioklaas vaak een haardunne tweelingstreping.	Kwarts ziet er meestal glazig uit. Het breekt onregelmatig, soms zelfs schelpachtig. De kleur varieert van helder, grijs, wit tot rookkleurig. Soms is kwarts in graniet fraai hemelsblauw. Vaak zijn kwartskristallen gebarsten, wat leidt tot lichteffecten en kleine kleurverschillen.

 

 

Veldspaat is het hoofdbestanddeel in graniet. Eigenlijk bestaat

iedere graniet uit twee soorten veldspaat (kaliveldspaat en plagioklaas).

Op het verse breukvlak zijn de spiegelende vlakjes van het mineraal

goed te herkennen, vooral als men de steen in de hand beweegt.

Veldspaatkristallen zijn langer dan breed, vooral aan eerstelingen

valt dit op. Ze zijn rechthoekig, vormen vierkanten of meer

onregelmatig begrensde vlekken.

 

De moeilijkheid bij de beoordeling van de vorm van veldspaten is

dat we op het breukvlak een min of meer een tweedimensionaal

beeld zien, een vlakke doorsnede eigenlijk door het gesteente.

Kristallen in graniet liggen zonder enige ordening door elkaar.

Met elkaar vormen ze een mozaïekstructuur. In deze massa

kristallen ligt elk veldspaatkristal met zijn lengte-as in een

andere richting. Dat veroorzaakt de verschillende doorsneden en

dus de vele veldspaatvormen.
 

 

 

Biotietgraniet - Zwerfsteen van Exloo (Dr.). De meeste granieten bestaan uit slechts vier mineralen: kaliveldspaat, plagioklaas, kwarts en biotiet. De onderlinge percentages wisselen. Plagioklaas onderscheidt zich van kaliveldspaat door zijn lichtere tint. De roestvlekken zijn verweerde granaten.	Detailvergroting van de vorige foto. Met lijnen zijn de samenstellende mineralen aangegeven.
Biotietgraniet  - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). Bij het doorslaan van zwerfstenen blijkt dat de kleur van het gesteente afwijkt van die aan de buitenzijde. Dit is te danken aan verwering. Kaliveldspaat wordt met de tijd in de bodem bleker van tint, plagioklaas verweert spierwit of lost op en laat putten na. Biotiet is aan de buitenzijde vaak goudglanzend of roestachtig.	Biotietgraniet - Gieten (Dr.). Aan de verweerde buitenzijde van granietzwerfstenen is vaak meteen duidelijk wat plagioklaas en kaliveldspaat is. In deze steen is plagioklaas geelwit en duidelijk lichter van kleur dan de kaliveldspaat. De kwarts is meest donker van kleur en is op sommige plaatsen door roestafzetting ietwat roodachtig gekleurd.

 

 

Aan de verweerde buitenzijde van de zwerfstenen is van een levendige

spiegeling van de veldspaatmineralen meestal geen sprake. Daar moeten

we het hebben van de kleurverschillen tussen beide veldspaatsoorten.

Op een van de foto's hierboven zijn beide veldspaten met pijlen aangegeven.

 

 

Plagioklaas is naast kaliveldspaat de andere veldspaatsoort in graniet.

Meestal is het mineraal in een geringer percentage aanwezig dan

kaliveldspaat. Karakteristiek aan plagioklaas is dat het krijtwit verweert.

Aan de buitenzijde van zwerfstenen valt dit goed te zien. Hoewel

plagioklaas onverweerd kleurloos is, is het in zwerfstenen door

veroudering en omzetting vaak troebel wit, grijs-groen, grijs-blauw of

vuilgroen. In sommige granieten, waaronder bepaalde rapakivigranieten,

is plagioklaas door bijmenging van fijnverdeeld hematiet roodachtig of

zelfs violet van kleur. Ook rood- en violetgekleurde plagioklaas verweert

wit.
 

 

 

Biotietgraniet - Zwerfsteen van Exloo (Dr.). Opvallend is de rijkdom aan kwartsen. Hoewel vaak geclusterd, zijn de afzonderlijke kwartskristallen door hun hoekige vormen duidelijk te onderscheiden. De kwartsen tonen hier hun eigen vorm. Dit noemt men idiomorf. In de meeste granieten vult kwarts de ruimten op tussen de andere mineralen. Door het ontbreken van een eigen kristalvorm noemt men deze kwartsvorm xenomorf.	Biotietgraniet (Siljangraniet) - Zwerfsteen van Lieveren (Dr.). In veel granieten is kaliveldspaat roodachtig van kleur, soms zelfs helder scharlakenrood. De rode kleur wordt veroorzaakt door minieme verontreinigingen van ijzer in de veldspaatkristallen.
Porfierische rapakivigraniet - Zwerfsteen van Groningen. Hoewel plagioklaas doorgaans glashelder is, is het mineraal in Zweedse en Finse granieten door de hoge ouderdom meestal omgezet. Dat veroorzaakt troebel witte, groenachtige of gele tinten.	Porfierische graniet (Lemlandgraniet) - Neuenkirchen (Dld.). Het porfierische karakter is door de opvallend lichter gekleurde kaliveldspaten bijzonder duidelijk. De tabletvormige kristallen liggen bovendien enigszins gericht. Dit is veroorzaakt door stroming in het magma, toen de kristalbrij nog niet geheel vast geworden was. De plagioklazen zijn kleiner en veel donkerder rood van tint. Meestal is het kleurverschil tussen beide veldspaatsoorten andersom.

 

 

Evenals bij kaliveldspaat spiegelen ook plagioklaaskristallen op het

verse breukvlak. Een zeker herkenningspunt van plagioklaas is dat

enkele oplichtende splijtvlakken een haardunne, parallele streping

laten zien. De streping is het gevolg van een bepaalde vergroeiing

van de plagioklaaskristallen. Ze vormen tweelingen die zich steeds

herhalen. Men noemt dit wel polysynthetische tweelingvorming. Op

de foto is dit goed te zien. In zwerfstenen is de typische streping

van plagioklaas met een loep wel te ontdekken. Om zonder loep

kaliveldspaat van plagioklaas te onderscheiden, helpt een ezelsbrugje:

Plagioklaas is van beide veldspaatsoorten vrijwel altijd het lichtst

van kleur, zowel aan de buitenzijde van de stenen als op het breukvlak.
 

 

 

Plagioklaas met tweelingstreping. Op het breukvlak van granieten en andere stollingsgesteenten vertonen splijtvlakken van plagioklaas vaak een opmerkelijk fijne streping. De streepjes lopen strak parallel aan elkaar. Ze worden veroorzaakt doordat de afzonderlijke plagioklaaskristallen als tweelingen om en om met elkaar vergroeid zijn. De streping is met de loep of met een binoculair makkelijk in zwerfstenen te ontdekken. Het is een zeker determinatiekenmerk van plagioklaas.	Vooral in rapakivigranieten zijn plagioklaaskristallen vaak rood of violetrood gekleurd. Dit wordt veroorzaakt door een overmaat aan zeer fijn verdeeld ijzer in de veldspaatkristallen. De rijkdom aan ijzer maakt dat rapakivigranieten in het algemeen rood van kleur zijn.	Rode plagioklaas is ondanks zijn kleur toch makkelijk van kaliveldspaat te onderscheiden. Aan de buitenzijde van zwerfstenen verweert ook rode plagioklaas wit. Op het breukvlak bezitten de splijtvlakken vaak een zijdeglans. Splijtvlakken van kaliveldspaat daarentegen vertonen een harde glasglans.

 

 

 

Hoewel granieten in de meeste gevallen twee veldspaatsoorten

bevatten, wisselen de percentages vrij sterk. Onder zwerfstenen

komen uitgesproken plagioklaasarme en zelfs plagioklaasvrije

granieten voor. Deze zogenoemde alkaliveldspaatgranieten

herkennen we o.m. in de Zuid-Zweedse Vanevikgraniet en de

Finse Hagagraniet en Pyterliet. Omgekeerd komen plagioklaasrijke

granieten ook voor. Dergelijke granieten noemt men granodiorieten.

 

Vaak bevatten granodiorieten tevens een flink percentage donkere

mineralen. De Zweedse Uppsalagraniet is hiervan een goed

voorbeeld. Van het Deense Oostzee-eiland Bornholm kennen we

Rönnegraniet als een typische grijs-zwarte granodioriet.

 

Is tenslotte vrijwel uitsluitend plagioklaas aanwezig en bevat het

gesteente minstens 20% kwarts dan noemt men het geen

plagioklaasgraniet, maar tonaliet. Zwerfstenen hiervan komen

weliswaar voor, maar worden door hun onbekendheid vrijwel

nooit herkend.

 

 

Terzijde:

 

In verschillende boeken en publicaties leest men in beschrijvingen van zwerfstenen

veldspaatnamen als orthoklaas, microklien, andesien, oligoklaas enz. Veldspaten

hebben geen vaste samenstelling maar vormen mengreeksen en overgangen. Het

is zonder specifieke optische hulpmiddelen niet mogelijk om de afzonderlijke leden

van de veldspaatfamilie van elkaar te onderscheiden. Het is daarom beter van

kaliveldspaat en plagioklaas te spreken.


 

 

Behalve veldspaat en kwarts bevatten de meeste granieten

nog een of meer donkere mineralen. Biotiet is vrijwel altijd

aanwezig. Het mineraal vormt zwarte spikkeltjes of vlekken

in het gesteente. Biotiet is een glimmersoort die makkelijk

in schubjes valt te splijten. Veel minder algemeen komt

zwarte hoornblende voor. Meestal vormt dit zwarte mineraal

samen met biotiet korrelige aggregaten.
 

 

 

 

Granodioriet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). Breukvlak. Granodiorieten bevatten meer plagioklaas dan kaliveldspaat. De plagioklaas is in deze steen rood-bruin gekleurd. Kwarts is lichtgrijs. De donkere vlekken in het gesteente zijn aggregaten van hoornblende en biotiet.	Granodioriet, verweerde buitenzijde van de zwerfsteen van hiernaast. Granodiorieten bevatten niet alleen veel plagioklaas, maar parallel hieraan ook veel donkere mineralen. Naast biotiet is vrij veel hoornblende aanwezig. Plagioklaas verweert aan de buitenzijde krijtwit. Samen met de zwarte biotiet/hoornblende aggregaten kleuren deze zwerfstenen overwegend zwart/wit. Vrijkomend ijzer veroorzaakt daarnaast ook roestvlekken.
Uppsalagraniet - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.). Noordwestelijk van Stockholm in Midden-Zweden komen overwegend zwart-witte granieten voor. Sommige, zoals die uit de buurt van de stad Uppsala bevatten veel zwarte hoornblende en plagioklaas. Plaatselijk is de Uppsalagraniet roodachtig van kleur.	Uppsalagraniet, detail - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.). Een kenmerk van Uppsalagraniet is de rijkdom aan lichtblauwe kwarts, hoewel typen met overwegend grijskleurige kwarts ook voorkomen. Zwart-witte granieten met onregelmatige gevormde korrels en aggregaten van blauw gekleurde kwarts zijn met vrij grote zekerheid als het gidsgesteente Uppsalagraniet te herkennen. Binnen het Hondsruggebied worden zwerfstenen hiervan zelden gevonden.

 
 

 

Sommige granieten vallen op doordat ze naast zwarte biotiet

ook zilverwitte muscoviet (mica) bevatten. We hebben dan

met een tweeglimmergraniet te doen. Een enkele maal treffen

we in graniet mineralen aan als granaat, cordiriet, epidoot,

toermalijn, hematiet, magnetiet, pyroxeen en fluoriet. Zij

vormen accessorische mineralen. De aanwezigheid van dergelijke

mineralen komt heel vaak in de naam terug, bijv. toermalijngraniet,

epidootgraniet, hematiethoudende graniet et cetera.

 

 

De kleur van graniet
Graniet komt in talloze kleurvarianten voor. De kleur wordt voornamelijk door kaliveldspaat bepaald. Een rode of oranje

graniet betekent dat de kaliveldspaat die kleur bezit. De

kleur van de overige mineralen is van minder betekenis. Zij

zorgen voor de accenten. De meeste granieten zijn licht van

kleur: wit, grijs, geelachtig, rose, oranje, grijs-rood en rood.

In het Hondsruggebied overheersen roodachtige granieten.

Dat komt mede door de zeer talrijke rapakivigranieten uit

Zuidwest-Finland. Die zijn meestal rood of roodbruin van kleur.

Ook de veel gevonden biotietgranieten uit Zuidwest-Finland

zijn roodachtig getinte gesteenten.

 

 

Donkere granieten zijn minder algemeen. Onder Alandrapakivi’s

komen zeer donkere, groen-zwarte typen voor. Upplandgranieten

uit Midden-Zweden zijn vaak donkergrijs van kleur. In beide

gevallen is het hoge gehalte aan donkere mineralen als biotiet

en hoornblende hiervoor verantwoordelijk. Ook donker

rookkleurige kwarts kan de kleur van sommige granieten

beïnvloeden.

 

Echt zwarte granieten bestaan niet. Toch wordt

in de natuursteenhandel een zeer donker gesteente verwerkt

met die naam, nl. ‘Zweeds zwart graniet’. Het gesteente is

geen graniet maar een kleinkorrelige gabbro uit zuidelijk Zweden.

Verwarrende en zelfs foute namen zijn in deze bedrijfstak

eerder regel dan uitzondering.

 

 

Kaliveldspaat is vaak wit van kleur. Andere kleuren worden

veroorzaakt door sporen metaaloxiden en kleine insluitsels

in de kristallen. Fijn verdeelde hoornblendekristallen veroorzaken

een groenachtige kleur. De veel voorkomende rode kleur van

kaliveldspaat is te danken aan ijzeroxide (hematiet) dat in

zeer kleine hoeveelheden in de kaliveldspaten is opgenomen.

Het kleurend vermogen van hematiet is bijzonder groot.

Kaliveldspaat met 0,7 – 1% hematiet kleurt dieprood. Bij

een gehalte van 0,3-0,4% hematiet is graniet lichter rood

of rose van kleur. Het zijn vooral de kleurverschillen en nuances

in het gesteente die samen met de verschillende korrelgroottes

de enorme verscheidenheid aan granieten veroorzaken.

 

 

De structuur van graniet
Graniet is een korrelig gesteente. Daar duidt de naam ook op.

Een ordening van de minerale bestanddelen is afwezig, de

kristallen liggen chaotisch door elkaar. Gelaagdheid ontbreekt,

hoewel in sommige granieten van enige gerichtheid sprake is door de parallelle rangschikking van de grote,

rechthoekige kaliveldspaateerstelingen. Hierdoor zou de

indruk van gelaagdheid gewekt kunnen worden. De

veldspaatkristallen werden evenwijdig aan elkaar gerangschikt

door stroming van het magma toen de kristalbrij nog niet

geheel gestold was.

 

Ook zien we in granieten niet dat mineralen in strepen, banden

of vlekken zijn gerangschikt. Als dit wel het geval is, hebben we

met een gneis te doen. Kortom, bekijken we een graniet vanuit

verschillende richtingen, dan blijft het totaalbeeld nagenoeg

ongewijzigd.
 

 

 

Fijnkorrelige graniet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.) Granieten komen in allerlei korrelgroottes, kleuren en structuren voor. In dit blok zijn een viertal granieten afgebeeld met verschillende korrelgroottes.  Hoewel de korrelgrootteverschillen in de literatuur niet overal hetzelfde gedefiniëerd worden, laten zwerfsteengranieten zich na enige gewenning snel beoordelen.	Middelkorrelige graniet - Zwerfsteen van Haren (Gr.). Deze bruine graniet bestaat voornamelijk uit kwarts en kaliveldspaat. De weinige plagioklazen laten zich door hun roodachtige kleur makkelijk herkennen. Biotiet vormt hier en daar vlekjes. Iets dat tevens opvalt is het gelijkmatige beeld van de graniet. De verschillende mineraalkorrels zijn min of meer even groot. Dergelijke granieten noemt men ook wel gelijkkorrelig, hoewel in de praktijk blijkt dat de kaliveldspaten vrijwel altijd het grootst zijn.
Grofkorrelige graniet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.).  De kaliveldspaten bereiken hier afmetingen van 1cm en meer. Door het nagenoeg ontbreken van plagioklaas hebben we hier te maken met een graniettype dat aangeduid wordt als een alkaliveldspaatgraniet.	Grootkorrelige porfierische graniet - Zwerfsteen van Noordbroek (Gr.).  De centimeters grote witte kaliveldspaten verlenen de graniet een porfierische structuur. Het gesteente is een Grijze Revsundgraniet, een gidsgesteente uit Noord-Zweden.

 

 

De korreligheid van granieten varieert sterk. Bij sommige

granieten spreekt men van gelijkkorreligheid. De kristallen

in het gesteente zijn dan min of meer even groot. Vaak zien

we dat veldspaat en kwarts in die gevallen in vrijwel gelijke

hoeveelheden aanwezig zijn, geen eigen kristalvorm vertonen

en intens met elkaar vergroeid zijn. Het ontbreken van eigen

kristalvormen noemt men ‘xenomorf’. Toch zijn de veldspaten

in gelijkkorrelige granieten vrijwel altijd het grootst en zijn de

overige mineralen iets kleiner.

 

 

Zijn veldspaten echt veel groter en vormen ze eerstelingkristallen

(fenokristen) te midden van allemaal kleinere kristallen, dan

noemt men de structuur porfierisch. Soms vormen eerstelingen

kristallen van centimeters grootte. In granieten als Revsundgraniet

en in sommige rapakivigranieten bereiken kaliveldspaten soms

afmetingen tot wel 8cm! Kristallen van deze grootte noemt men

megakristen.

 

Porfierische granieten zijn onder zwerfstenen niet zeldzaam. Men

spreekt verder ook nog van ongelijkkorrelige granieten indien de

mineraalkorrels van verschillende grootte zijn. Dat komt in deze

gevallen veelal voor rekening van de kaliveldspaten.
 

 

 

Viborgiet - Ylämaa, Zuidoost-Finland. Beeldbepalend is de fraaie ronde ovoïde van kaliveldspaat met een duidelijk gezoneerde bouw. Langs de buitenomtrek is de kaliveldspaat in een smalle zone micrografisch met kwarts vergroeid. Meer naar binnen zijn een aantal opeenvolgende ringen met insluitsels van kwarts en donkere mineralen zichtbaar. De ringenstructuur duidt op evenzovele onderbrekingen in de groei. De ronde vorm duidt op resorptie van het kaliveldspaatkristal. Vorm en structuur van de ovoïde zijn waarschijnlijk veroorzaakt door veranderingen in de vormingscondities in het magma.

Pyterliet - Zwerfsteen van Groningen. De rijkdom aan donkere kwarts en de kransvormige rangschikking ervan rond de kaliveldspaten is een kenmerk van Pyterliet. In het gesteente komen daarnaast ovoïden voor, sommige met een mantel van roodachtige plagioklaas. Aan de grote ovoïde op de foto ontbreekt deze mantel. Wel is goed zichtbaar dat de ovoïde een gezoneerde structuur vertoont.

 
 

 

Verdieping

 

Vooral grootkorrelige rapakivi’s staan er om bekend, maar ook in sommige andere

zwerfsteengranieten is het verschijnsel aanwezig, dat sommige kaliveldspaten een

gezoneerde bouw bezitten. Het is alsof de kristallen uit een aantal opeenvolgende

ringen bestaan die evenwijdig aan de buitenomtrek verlopen. Vaak bevatten veldspaten

talrijke donkere insluitsels die in concentrische banen zijn gerangschikt. Zij versterken

vaak het beeld van de zonaire bouw. De zonaire structuur wordt veroorzaakt door de

vorm van het veldspaatkristal. Het verschijnsel is ontstaan door tijdelijke onderbrekingen

in de groei van het kristal. Zonaire veldspaten komen voor in sommige Smalandporfieren

en dito granieten. Het mooist wordt de zonaire ringenstructuur gedemonstreerd in

rapakivigranieten, met name in Viborgieten.
 

 

 

 

Porfierische graniet - Zwerfsteen van Lathum (Gld.). Het gesteente bevat talrijke, meest hoekige tabletten van rose gekleurde kaliveldspaat. Ze onderscheiden zich door hun grootte duidelijk van de grondmassa. Denken we in deze gesteenten de eerstelingkristallen weg, dan blijft een normaal gekorrelde graniet over. In de grondmassa vallen de zeer talrijke rode plagioklazen op. De kwarts is grijs tot rookkleurig.	Zwakporfierische biotietgraniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.). In het grofkorrelige gesteente zijn met enige moeite een aantal parallel gerichte kaliveldspaten zichtbaar, omringd door een meer korrelige kwarts/veldspaatmassa.
Ongelijkkorrelige biotietgraniet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). In deze graniet zijn de kaliveldspaten ongelijk van grootte. De kwartsen vormen onregelmatige aggregaten. Toch maakt deze graniet een gelijkmatige indruk. Vergelijk dit beeld met dat van de gelijkkorrelige graniet verder naar boven. Het gesteente is een witte Vehmaagraniet, afkomstig uit het rapakivigebied van Vehmaa in Zuidwest-Finland.	Porfierische biotietgraniet - Zwerfsteen van Haren (Gr.). Het sterk porfierische karakter van deze graniet wordt veroorzaakt door fraai gevormde, centimeters grote idiomorfe kaliveldspaattabletten. Dergelijk grote eerstelingkristallen noemt men wel megakristen.

 

 

Naast bovenstaande begrippen onderscheidt men in granieten

op basis van de gemiddelde grootte van de minerale

bestanddelen fijnkorrelige, kleinkorrelige, middelkorrelige,

grof- en grootkorrelige typen. Onder zwerfstenen zijn hier

makkelijk voorbeelden van te vinden.

 

 

Kortom, granieten vormen een uiterst boeiende groep zwerfstenen

waarvan de afzonderlijke typen niet moeilijk te herkennen zijn.

Door hun talrijkheid en gevarieerdheid vormen granieten vaak

het startpunt in de route naar herkenning van gesteentevormende

mineralen.

Terug