Diabaas is net als basalt een vulkanisch gesteente. Eigenlijk is het verschil tussen beide gesteenten niet eens groot. De verschillen tussen basalt en diabaas zijn gradueel en meest het gevolg van verschil in afkoelingssnelheid tussen lava en magma. Diabaas is de grofkorreliger variant van basalt en kan beschouwd worden als het ganggesteente van gabbro. Basalt is het uitvloeiingsgesteente daarvan. In dikke lavastromen van basaltische lava is de buitenkant na stolling als basalt ontwikkelt. Meer naar binnen kan een typische diabaasstructuur zijn ontstaan.


 

Diabaas is onder zwerfstenen niet erg zeldzaam. Toch ontsnappen ze

vaak aan de aandacht. Sterk verweerd zien ze er namelijk niet uit, vooral

de fijnkorrelige typen. Deze zijn soms door het bruine, roestige moeilijk karakter herkenbaar. De meer

grofkorrelige diabazen leveren minder problemen op. Deze bezitten

een opvallende, hakerige struktuur van witte in elkaar grijpende

plagioklaaskristallen.

 

Diabazen komen in talloze variëteiten op verschillende plaatsen in

Zweden en Finland voor. De gesteenten zijn merendeels van

Precambrische ouderdom. Paleozoïsche diabaasvoorkomens in Scandinavië zijn

bekend uit het Cambrium en het Siluur.

Diabazen vormen soms kilometersbrede gangvullingen. De gangen

bereiken op enkele plaatsen lengtes van meer dan 80km. Daarnaast

vormen ze horizontale inpersingen (sills) in andere gesteenten, zoals aan

de Kinnekulle en de Halleberg in Zuid-Zweden. 
 

Asby/Ulvödiabaas - Zwerfsteen van Exloo (Dr.). Asbydiabaas is een van de best herkenbare diabaastypen. Het zijn zeer aanschouwelijke gesteenten, waarbij de typische hakerige vergroeiingen van de plagioklazen (ofietische structuur) het mooist zichtbaar zijn. De roestige en zwarte vlekken zijn van het mineraal augiet en magnetiet.	Porfierische Oejediabaas - Zwerfsteen van Groningen. De Oejediabaas is wat korreling betreft de tegenhanger van Asbydiabaas. Dit diabaastype verenigt een aantal verschillende diabazen in zich die allemaal een zeer fijnkorrelige ofietische structuur bezitten. Veel Oejediabazen zijn porfierisch door het voorkomen van eerstelingen van witte plagioklaas.
Olivijndiabaas - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.). Sommige diabazen bevatten tussen de plagioklaaslijstjes geelgroene korrels van het mineraal olivijn. Aan de buitenkant van de zwerfstenen is het mineraal vaak door verwering verdwenen, waarbij het putten na laat. De zwarte mineralen zijn voornamelijk augiet met wat magnetiet.	Detail breukvlak vorige zwerfsteen. Op het breukvlak tonen diabazen vaak opvallend fris, zo ook bij deze olivijndiabaas. Tussen de plagioklaaslijsten zijn de olivijnkorrels fris geelgroen. Ze vertonen geen spoor van omzetting, ondanks dat het gesteente van Precambrische ouderdom is.
Diabaas met desquamatie - Zwerfsteen van Tarup, Fünen, Dk. Het patroon van scheuren doet denken aan krimpscheuren in drogende klei. In deze diabaas zijn ze het gevolg van uitzetting door de vorming van ijzeroxide op enige millimeters onder het oppervlak. Diabaas bevat veel ijzerrijke mineralen. Bij verwering zal het ijzer onder het poreus geworden gesteenteoppervlak, op de overgang naar het onverweerde gesteente als ijzeroxide afgezet worden. Het gevormde ijzeroxide neemt meer volume in waardoor een scheurenpatroon ontstaat.	Verwerende diabaas - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). De kern van deze zwerfsteen bestaat uit onverweerd gesteente. De gescheurde zone eromheen is bruin gekleurd door ijzeroxide, afkomstig uit verweerde ijzerrijke bestanddelen. Op de overgang naar het onverweerde gesteente vindt concentratie plaats van ijzeroxide, dat door zijn grotere volume de verweerde buitenkorst doet barsten. De scheuren worden naar buiten toe breder.

Opvallend bij grofkorrelige diabazen is de typische structuur. Deze wordt veroorzaakt door witte, kriskras gerangschikte

plagioklaaslijstjes, die onder alle mogelijke hoeken met elkaar

vergroeid zijn.  Hierdoor ontstaat een karakteristieke, hakerige structuur. Deze noemt men ofietisch. 

De ruimten tussen de plagioklazen zijn opgevuld met donkere, meest

zwarte mineralen, veelal augiet en metaalglanzende magnetiet.

Soms komen tussen de plagioklazen korrels voor van geelgroene

olivijn. Dergelijke olivijndiabazen zijn meest grofkorrelig en zijn

grijs van kleur. 

 

Diabaas is door gaans een zeer taai gesteente, maar niet erg hard.

Dit is vooral te danken aan de typische structuur van het gesteente

met zijn in elkaar grijpende mineralen. In de oudheid wist men deze

eigenschap van diabazen op waarde te schatten. Men maakte er allerlei

soorten bijlen en wapens (strijdhamers) van die aan houten stelen

werden geschacht. Met behulp van kleinere stenen werd de ruwe vorm

verkregen (pecking). Vervolgens werden de bijlen glad geslepen en

van een snede voorzien.

Bijlen van diabaas gingen niet makkelijk kapot, in tegenstelling tot

die van vuursteen. Vuursteen is weliswaar scherper, maar ook veel

brosser dan diabaas. Het kappen van bomen met bijlen van diabaas

en aanverwante gesteentesoorten blijkt vrij effectief te zijn.

 

Vaak ogen zwerfstenen van diabaas, ondanks hun hoge ouderdom, nog bijzonder

fris. Dat in Precambrische diabazen überhaupt nog olivijn voorkomt

is zonder meer bijzonder te noemen. In de meeste andere basische gesteenten met

olivijn is dit laatste mineraal vrijwel altijd omgezet.

 

In zwerfsteenboeken worden verschillende typen diabaas vermeld.

De beschreven soorten zijn meestal aan een voorkomen in Scandinavië

gekoppeld. Naast fijnkorrelige typen zoals 'Oejediabaas' zijn er ook

uitgesproken grofkorrelige diabazen zoals 'Asbydiabaas', 'Hälleforsdiabaas' 

en 'Hunnediabaas'. Niet zelden zijn diabazen porfirisch ontwikkeld.

Ze bevatten dan hoekige, witverwerende eerstelingkristallen van plagioklaas.

Sommige diabazen bevatten fragmenten van gneis, kwartsiet of graniet.

Deze xenolieten zijn bij vulkanische uitbarstingen uit het omringende

gesteente losgewerkt en in het nog vloeibare magma en/of lava opgenomen.
 

Diabaas - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.). In deze grofkorrelige diabaas ontbreekt een duidelijke ofitische structuur. De plagioklazen zijn hier meer of minder evenwijdig aan elkaar gerangschikt.	Doleriet - Zwerfsteen van Groningen. De korrelige niet-ofietische diabazen noemt menbij ons doleriet. Ze hebben min of meer dezelfde samenstelling als diabaas. In het gesteente zijn talrijke geelgroene olivijnkorrels aanwezig. De grijzige massa bestaat grotendeels uit plagioklaas en pyroxeen .

Zwerfstenen van diabaas zijn ongeschikt als gidsgesteente. Ze zijn te variabel.

Bovendien kunnen op het oog identieke diabaastypen afkomstig

zijn van verschillende locaties in Scandinavië. Desondanks is het

goed mogelijk om een aantal typen onder onze

zwerfstenen te onderscheiden.

 

Terzijde
 

Wat naamgeving betreft is er bij diabazen sprake van een Babylonische spraakverwarring.

Het gesteente gaat onder verschillende namen door het leven. Het is maar net in welk land

men vertoeft. Zwerfsteendiabazen met hun hakerige structuur worden in Scandinavië en

in de Verenigde Staten net als bij ons diabaas genoemd. In Engeland noemt men dergelijke

gesteenten doleriet. Deze laatste naam kennen wij ook. Bij ons is doleriet een meer fijn-

tot middelkorrelige, niet ofietische basaltisch gesteente.

 

In Engeland en Duitsland verstaat men onder diabaas weer iets anders. Vooral in Duitsland 

heeft men er een rommeltje van gemaakt. De naamgeving is gebaseerd op ouderdomsverschillen.

Diabazen zijn in Duitsland basische vulkanieten van Devonische ouderdom die vergaand omgezet zijn. Bij ons staan deze Duitse diabazen bekend

als 'groenstenen'. Wij kennen het begrip groensteen ook onder zwerfstenen. Daar zijn het sterk

omgezette basische gesteenten als gabbro's, diabazen, basalten e.d.. De ouderdom is niet

belangrijk.

 

Basalten en diabaasachtige gesteenten van Permische ouderdom noemt men in Duitsland

melafier(amandelsteen). Kunt u het nog volgen? Vaak bezitten deze gesteenten talrijke kleine en grotere met

minerale uitscheidingen gevulde gasblazen. De naam 'melafier' of 'melafieramandelsteen'

wordt in de zwerfsteenkunde ook gebruikt voor overeenkomstige Precambrische paleobasalten.
 

Groensteen - Zwerfsteen van Hubertsberg, Oostzee (Dld.). Groenstenen doen hun naam eer aan, het zijn somber (blauw- of grijs-)groen gekleurde gesteenten met een fijnvezelige structuur van amfibool (vaak oeralietische hoornblende). Ze zijn door omzetting ontstaan uit zware ijzerrijke gesteenten als gabbro, diabaas en basalt. Deze zwerfsteen bevat daarnaast nog vrij grote radiaalstralige aggregaten van olijfgroene epidoot.

Melafier-amandelsteen (Amygdaloïdale paleobasalt) - Zwerfsteen van Weissenhaus (Dld.). Melafieren of melafieramandelstenen zijn in feite oude basalten die door omzetting van kleur zijn veranderd. De oorspronkelijke gasblazen in het gesteente zijn opgevuld met secundaire mineralen. Dat kan calciet zijn maar vaak is het ook chalcedoon.  De melafieren bij Idar-Oberstein in Duitsland leveren al eeuwenlang prachtig gekleurde agaten die tot sierstenen worden verslepen.

Basische vulkanieten die na de Permperiode op talloze plaatsen in Duitsland zijn gevormd

noemt men daar gewoon basalt. 

 

Uit bovenstaande wordt duidelijk dat het beter zou zijn om

meer eenheid te brengen in de naamgeving. Basalt zou gereserveerd kunnen worden voor fijnkorrelige al

dan niet porfierische, basische gesteenten, die mineralogisch niet omgezet zijn en die in

het Tertiair en het Holoceen door stolling uit lava zijn ontstaan. De meer korrelige typen kunnen doleriet

genoemd worden. Alle oudere, fijnkorrelige basische vulkanieten kunnen in het vervolg beter aangeduid worden als 'paleobasalt',

worden inclusief de fijnkorrelige diabazen. Als onder deze laatste porfierische typen onder schuilen dan

kan dit in de naamgeving tot uitdrukking worden gebracht. Dit is ook het geval met paleobasalten met opgevulde gasblaasjes.
 

Plagioklaasporfierische diabaas (Diabaasporfieriet) - Zwerfsteen van Groningen. Diabazen bevatten soms talrijke grote hoekige eerstelingen van plagioklaas. De kristallen zijn idiomorf, d.w.z. ze vertonen de eigen kristalvorm. Deze gesteenten noemde men eerder 'diabaasporfieriet'. Om de porfierische structuur aan te duiden is een naam als Diabaasporfier beter op zijn plaats.	Plagioklaasporfierische diabaas (Diabaasporfieriet) - Zwerfsteen van Exloo (Dr.). In een fijnkorrelige grondmassa 'zweven' bij deze diabaasporfier zeer talrijke grote en kleine, meest tabletvormige plagioklazen. De eerstelingen zijn enigszins evenwijdig gerangschikt, wat wijst op magmatische stroming voordat het gesteente vast werd.

Diabazen
Zijn ganggesteenten met dezelfde samenstelling als die van basalt. Door een langzamere afkoeling

van het magma in spleten in de aardkorst konden zich grotere kristallen vormen.
 

Diabaas - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).	Korrelige diabaas - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).
Olivijndiabaas met fijn-ofietische structuur - Zwerfsteen van Groningen	Olivijndiabaas, detail van vorige foto.

Diabazen van het Asby-type
 

Asbydiabazen zijn door hun duidelijke ofietische structuur het makkelijkst als diabaas te herkennen.

De plagioklaaslijsten vormen een netwerk van smalle witte lijsten. De ruimten tussen de

plagioklaaslijsten zijn opgevuld met pyroxeen (augiet), magnetiet en soms veel geelgroene olivijn.
 

Asby/Ulvödiabaas - Zwerfsteen van Klein Zicker, Rügen (Dld.).	Asby/Ulvödiabaas, detail  - Zwerfsteen van Hasle, Bornholm (Dk.).
Asby/Ulvödiabaas -  Zwerfsteen van Järso, Aland, Finland.	Asby/Ulvödiabaas - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).

Kinnediabazen
 

Zijn typisch gevlekte diabazen die vooral voorkomen aan de Kinnekulle en op Billingen in Zuid-Zweden.

Vergelijkbare diabazen komen ook voor in het zuidwestelijke kustgebied van Zweden.
 

Kinnediabaas - Zwerfsteen van Weissenhaus, Oostzee (Dld.).	Kinnediabaas - Zwerfsteen van Weissenhaus, Oostzee (Dld.).

Porfierische Oejediabazen
 

Oejediabazen zijn fijn - tot zeer fijnkorrelige diabazen met een ofietische structuur. Dikwijls bevatten

ze eerstelingen van plagioklaas, die aan de buitenzijde van de stenen wit verweren.
 

Porfierische Oejediabaas - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.).	Porfierische Oejediabaas - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.).
Porfierische Oejediabaas - Zwerfsteen van Amersfoort (Utr.).	Porfierische Oejediabaas - Zwerfsteen van Gasselterveld (Dr.).

Monzodiabazen
 

Monzodiabazen bevatten een wisselend percentage meest roodachtige kaliveldspaat, soms vergezeld

van enige kwarts.
 

Monzodiabaas - Zwerfsteen van Wippingen (Dld.),	Monzodiabaas, detail van vorige foto.
Monzodiabaas - Zwerfsteen van Johannistal, Oostzee (Dld.).	Monzodiabaas, detail van vorige foto.
Monzodiabaas - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).	Monzodiabaas, detail van vorige foto.
Monzodiabaas - Zwerfsteen van Groningen	Monzodiabaas, breukvlak - Zwerfsteen van Groningen

Sferoïdale verweringsvorm van diabazen

Sferoïdale verwering van een korrelige diabaas - Zwerfsteen van Groningen.	Sferoïdale verwering van fijnkorrelige Oejediabaas - Zwerfsteen van Groningen.

Diabaas met insluitsels

Korrelige diabaas met insluitsels van graniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.).

Voorbeelden van verweerde zwerfsteendiabazen

Diabazen uit de keileem van Gieten (Dr.). De steen rechtsonder is een Oejediabaas.	Diabazen uit de keientuin van Borger (Dr.). De steen rechtsboven is een typische Kinnediabaas. Linksonder is een Porfirische Oejediabaas afgebeeld.

 Terug