Conglomeraten zijn evenals zandstenen afzettingsgesteenten. Het verschil tussen beide gesteentesoorten is gradueel, ze gaan onmerkbaar in elkaar over. Zandsteen met grovere zandkorrels gaat geleidelijk over in conglomeratische zandsteen. De grens ligt bij een korrelgrootte van ongeveer 2mm. Echte conglomeraten bestaan uit nog veel grovere gesteentekorrels, met tenminste 50% grindstenen.
Conglomeraten ontstaan door verkitting van grove, grindhoudende
rivierafzettingen. Ook ontstaan ze onder aan de voet van gebergten uit
grindhoudende lagen die in puinwaaiers aanwezig zijn. Verder ontstaan conglomeraten in brandingszones langs rotskusten. Door golfwerking van zeewater
eroderen kustgesteenten. Hierbij worden losse steenbrokken door het
zeewater verkleind en afgesleten tot grindstenen. Het water
sorteert de stenen naar grootte, maar soms blijft dit door omstandigheden achterwege.
Wat structuur betreft zijn conglomeraten goed te vergelijken met
beton. Beton is niet anders dan een anthropogeen conglomeraat,
dus door mensen gemaakt. De gelijkenis van brokstukken beton, vooral die worden opgeraapt in sommige kuststreken in Denemarken en rond de Middellandse Zee, lijken soms sprekend op echte conglomeraat. Er moet vaak een loep of microscoop aan te pas komen om het verschil te ontdekken.
 |
 |
|
Conglomeratische zandsteen - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.). Zeer grofkorrelige zandstenen met korrels groter dan 2mm zijn eigenlijk conglomeraten. Om echt conglomeraat genoemd te mogen worden moet het percentage rolstenen 50% of meer zijn. Gesteenten als op de foto noemt men daarom conglomeratische zandsteen. |
Conglomeratische zandsteen - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.) De grijsachtige rolsteentjes zijn van kwarts. De rode brokjes en de rode matrix bestaan voor een belangrijk deel uit veldspaatfragmenten. Dit type veldspaatrijke zandstenen noemt men arkose. Ze ontstaan in de nabijheid van verwerend graniet. De intens rode kleur wordt veroorzaakt door hematiet. |
De grindbestanddelen in de meeste conglomeraten zijn niet gesorteerd.
De samenstelling van de stenen is vaak divers en is altijd afhankelijk
van de herkomst. Daarnaast zijn er conglomeraten die slechts uit een
soort grindstenen bestaan. Langs de kanaalkust in Frankrijk en
Engeland bijvoorbeeld komen steenstranden voor die vrijwel uitsluitend
uit afgerolde vuurstenen bestaan. Verharden deze tot conglomeraat
dan noemt men deze typen monomict. Zitten tussen de vuurstenen ook een enkele andere grindsteen dan spreken we van oligomict. Het meestalgemeen zijn
polymicte conglomeraten. Deze bestaan uit grindstenen van verschillende
gesteentesoorten. Dergelijke conglomeraten zijn doorgaans ook bonter gekleurd.
Naast conglomeraten die uit grindhoudende rivierafzettingen zijn ontstaan
of uit grindbanken langs zeekusten, kennen we nog andere conglomeraattypen.
Bekend, ook als zwerfsteen, zijn vulkanische conglomeraten. Deze ontstaan
bij vulkanische uitbarstingen o.m. uit modderstromen (lahars). De
stenen erin zijn in meer of mindere mate afgerond en bestaan uit allerlei
vulkanische gesteentesoorten als porfier, fonoliet, basalt e.d.
 |
 |
|
Conglomeraat - Zwerfsteen van Sellingerbeetse (Gr.). Dit type grindhoudende afzettingen, zoals op de foto, ontstaat in hoog energetische milieus, bijv. in snelstromende rivieren. De hoekig afgeronde rolstenen bestaan allemaal uit kwarts en kwartsiet. Conglomeraten met rolsteentjes van één soort gesteente noemt men monomict. |
Conglomeraat - Zwerfsteen van Wilsum (Dld.). Hoogstwaarschijnlijk is dit een Carbonische conglomeraat, die afkomstig is van een van de Boven-Carbonische horstgebieden in de omgeving van Osnabrück in Duitsland. |
 |
 |
|
Kwartsietconglomeraat - Zwerfsteen van Wippingen (Dld.). De rolstenen in dit gesteente bestaan vrijwel uitsluitend uit dichte, (diagenetische) kwartsiet. De rode kleuren worden door hematiet veroorzaakt. Zoals de meeste noordelijke zwerfstenen van conglomeraat is ook deze van Precambrische ouderdom. De herkomst is onbekend. |
Vulkanisch conglomeraat - Zwerfsteen van het Hoge Veld (Norg). Dit gesteente staat bekend als Digerbergconglomeraat en is afkomstig uit Dalarne in Midden-Zweden. De rolstenen in deze conglomeraat zijn meest van porfier. Digerbergconglomeraat is een gidsgesteente. |
Enigszins afwijkend, maar toch conglomeraat, is versteend keileem.
Keileem is een gidsafzetting die onder gletsjers en landijs
ontstaat. Keileem bestaat uit een mengsel van klei, zand, grind en (grote) stenen. Aangezien
de meegenomen stenen uit een vrij groot gebied afkomstig kunnen
zijn, zien versteende keilemen er vaak bont uit. Men noemt deze
gesteenten tilliet. Tillieten bevatten in tegenstelling tot de andere
conglomeraten gesteenten als graniet, gneis, schist e.d. In tillieten
zijn de grootteverschillen tussen de stenen vaak erg groot. De stenen
zijn doorgaans in tilliet minder dicht opeen gepakt dan in conglomeraat.
 |
 |
|
Tilliet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Tilliet is versteend keileem. Keileem is een gidsafzetting die onder gletsjers en landijs wordt afgezet.Keileem bestaat uit een mengsel van klei, zand, grind en grotere stenen. De stenen in bovenstaande zwerfsteen zijn verschillend van grootte, zijn hoekig afgerond en liggen voor het grootste deel los van elkaar in een ongelijkkorrelige matrix. |
Tilliet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.). Tillieten zien er vaak 'bont' uit door een verscheidenheid aan steensoorten. In bovenstaande tilliet zijn ze voornamelijk van graniet. De slechte afronding, de afwezigheid van sortering en de grote spreiding in korrelgrootte van de bestanddelen is karakteristiek voor keileem. |
Als zwerfsteen zijn conglomeraten niet erg algemeen. De meeste zijn
van Precambrische ouderdom. Op een enkele uitzondering na is de
herkomst ervan niet bekend. De meeste conglomeraten die in Drenthe
als zwerfsteen worden gevonden zijn verkit door kiezel. De zandkorrels
en grindstenen zijn hecht met elkaar verbonden tot keiharde gesteenten.
Behalve kiezel kan het bindmiddel ook kalk zijn of het ijzermineraal
limoniet.
Roestbruine, limonietische conglomeraten zijn meestal ter plaatse in
de bodem ontstaan door ijzerhoudend kwelwater. Feitelijk
zijn dit geen zwerfstenen. Hetzelfde is het geval met ter plaatse
gevormd keileemconglomeraat. Door uitscheiding van secundaire kalk
kunnen lokaal delen van het aanwezige keileempakket en grindhoudend smeltwaterzand
verkitten tot keiharde gesteenten. Hiervan zijn op een aantal plaatsen
in kalkhoudende keileem op de Hondsrug voorbeelden van gevonden.
Conglomeraten
 |
 |
|
Precambrische conglomeraat - Zwerfsteen van Borger (Dr.). De meeste conglomeraattypen in Noord-Nederland zijn van Precambrische ouderdom. De herkomst in Scandinavië is meestal niet bekend. |
Precambrisch conglomeraat - Zwerfsteen van Borger (Dr.). Bovenaanzicht met vrijgeprepareerde kwartskiezels. Het oppervlak doet denken aan dat van gewassen beton. |
 |
 |
|
Kwartsietconglomeraat - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). De afzonderlijke rolstenen zijn slecht afgerond. Ze liggen los van elkaar ingebed in een grofkorrelige zandige grondmassa. Men noemt dit type conglomeraat wel matrixgesteund. Indien de rolstenen van hetzelfde gesteentetype zijn, noemt men dit monomict. |
Kwartsconglomeraat - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.). Het monomicte gesteente bestaat volledig uit grote en kleinere kwartscomponenten. Niet uitgesloten is dat we hier met een Höörconglomeraat uit Zuid-Zweden te doen hebben. |
 |
 |
|
Precambrische conglomeraat - Zwerfsteen van Ees (Dr.). Een ietwat bont type conglomeraat met rolstenen van verschillende samenstelling. Dergelijke conglomeraattypen noemt men polymict. |
Precambrische conglomeraat - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.). Deze Precambrische conglomeraat bestaat uit verschillende soorten rolstenen. Sommige zijn van kwarts of kwartsiet, andere zijn van graniet en gneis. |
 |
 |
|
Kwartsietconglomeraat - Zwerfsteen van Gasselternijveen (Dr.). De conglomeraat hierboven bestaat volledig uit zandkorrels en grindrolstenen van kwarts en kwartsiet. Hoewel de meeste conglomeraten ongeschikt zijn als gidsgesteente, zou de steen op de foto een Höörconglomeraat uit Zuid-Zweden kunnen zijn. Dit monomicte conglomeraattype bevat louter rolstenen van kwarts en kwartsiet. Voordat verkitting plaats vond was de grindafzetting blootgesteld aan een langdurige chemische verwering. Alleen de meest weerstand biedende componenten blijven dan over. Dat zijn vooral kwartsen. |
Rode conglomeraat - Zwerfsteen van Lieveren (Dr.). Een merkwaardig roodgekleurd type conglomeraat. De kleur wordt veroorzaakt door hematiet. Niet alleen de matrix is er mee doordrenkt, ook de afzonderlijke rolstenen zijn door dit ijzermineraal vergaand rood gekleurd. |
 |
 |
|
Conglomeraat, polymict type - Govelin (Dld.). Een bijzonder type conglomeraat dat zwakmetamorf is. Niet duidelijk is of het gesteente indertijd ontstaan is in stromend water, uit een keileemafzetting of door afglijding, vandaar dat men daarvoor wel de uitdrukking 'diamictiet' gebruikt. Het gesteente vertoont gelijkenis met een diamictiet die recentelijk ontdekt is bij Hällefors in West-Bergslagen in Zweden. |
Keileemconglomeraat - Plaatseigen vorming Gieten (Dr.). In kalkhoudende keileem kan kalk in grondwater oplossen en elders weer neerslaan. Hierbij kan keileem zelf, maar ook smeltwaterzand en/ of smeltwatergrind tot hard gesteente verkitten. Dit verschijnsel treedt in de Hondsrug vooral op in de Nieuweschootkeileem tussen Haren en Groningen,bij Gieten en onlangs ook in Emmen. |
Cementconglomeraten
 |
 |
|
Cementconglomeraat - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Dit type conglomeraat is in het Tertiair door chemische processen op geringe diepte in de bodem verkiezeld tot een dicht, keihard gesteente. De herkomst is vermoedelijk Bohemen in Tsjechië. |
Cementconglomeraat - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.). Enigszins vergelijkbare, verkiezelde zand- en grindafzettingen komen ook voor in de omgeving van Helmstedt, vlak bij voormalige Oostduitse grens. Ontbreken rolstenen dan noemt men het gesteente cementkwartsiet. |
 |
 |
|
Cementconglomeraat - Zwerfsteen van Walchum (Dld.). Cementkwartsieten worden vaker gevonden dan deze conglomeratische typen. Het ontbreken van andere gesteenten dan kwartsrolstenen en kwartsieten is een aanwijzing voor een vergaande chemische verwering. |
Cementconglomeraat - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.). Gezaagd en gepolijst oppervlak.De kwarts en kwartsietrolstenen liggen grotendeels vrij van elkaar ingebed in een cement-achtige matrix. De zandkorrels daarin zijn veelal hoekig. |
Vulkanische conglomeraten
 |
 |
|
Digerbergconglomeraat - Zwerfsteen van Weissenhaus, Oostzee (Dld.). In Dalarne in Midden-Zweden komen op een aantal plaatsen vulkanische conglomeraten voor. De rolstenen bestaan uit verschillende porfiertypen. |
Digerbergconglomeraat - Zwerfsteen van Todendorf, Oostzee (Dld.). |
 |
 |
|
Digerbergconglomeraat - Zwerfsteen van Lathum (Gld.). Het conglomeratische gesteente bestaat voor het grootste gedeelte uit een korrelige grondmassa van vulkanische oorsprong, met daar in bijgemengd sedimentpartikels van andere oorsprong. Herkomst: Dalarne in Midden-Zweden. |
Conglomeratische Digerbergtuffiet - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.). In een hoofdmassa die uit vulkanische componenten bestaat, zijn brokjes en rolsteentjes van graniet en kwarts opgenomen. Dergelijke gemengde gesteenten noemt men wel tuffiet. Herkomst Dalarne in Midden-Zweden. |
 |
 |
|
Vulkanisch conglomeraat uit het Oslogebied in Zuid-Noorwegen - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). De enigszins hoekig afgeronde rolstenen in het gesteente bestaan voornamelijk uit rhombenporfier, een andesietisch gesteente van vulkanische oorsprong. De veldspaten (witte vlekjes) zijn in dit gesteente rhombisch (=spoel- of ruitvormig) van vorm. Het conglomeraat zou ook rhombenporfierconglomeraat genoemd mogen worden. |
Vulkanisch conglomeraat uit het Oslogebied - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). Gesteenten als op de foto zijn in het Zuid-Noorse herkomstgebied steeds van lokale oorsprong. De rolstenen erin zijn vaak zeer divers. De donkere stenen zijn van basalt. |
Vuursteenconglomeraat
 |
|
Vuursteenconglomeraat - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.). De vuurstenen zijn aan het strand van een Tertiaire zee tot rolstenen afgerond in in en matrix van kwartszand opgenomen. De donkere rand om de stenen is te danken aan verweringsinvloeden. |