In deze rubriek worden nieuwe zwerfsteenvondsten beschreven. Het zijn zwerfstenen die niet eerder gevonden of beschreven zijn of het betreft zwerfsteenvondsten die een bijzondere mineralogische samenstelling hebben, opvallen door hun uiterlijk of bijzonder zeldzaam zijn. Daarnaast komen ook nieuwe of bestaande gidsgesteenten aan bod met nadere gegevens over hun herkomstgebied.

 

Ook leest U hier verslagen van excursies die met deelnemers van de (zwerfsteen)cursussen worden gehouden.

 

*******************************

 

Een heel bijzondere kei

Zwerfstenen horen bij het Drentse landschap. We komen ze in gestapelde vorm groot en massief tegen in hunebedden. Ook als losse steen zijn ze alom aanwezig. Een goede manier om dit laatste te zien biedt het centrum van Borger. Bij de reconstructie van het centrum zijn in de openbare ruimte in het dorp tal van grote 'hunebedkeien' neergelegd. Bij binnenkomst van het dorp zijn ze niet te missen.

 

 

Zwerfstenen in het centrum van Borger.

 

Bij zwerfstenen denk je al snel aan ijstijden, Scandinavë en graniet. Klopt helemaal. De meeste grote keien voldoen hieraan; in de voorlaatste ijstijd op transport gegaan uit Zweden met wat wel genoemd wordt de grootste transportonderneming aller tijden, het landijs.

 

Veel grote zwerfstenen zijn van graniet. Ook gneis komt veel voor. Toch zien we ook andere steensoorten. Sommige daarvan zijn net als graniet en gneis algemeen te vinden, andere zijn zeldzamer. Over zo'n zeldzame steen gaat dit verhaal. Het betreft een sombere zwartachtige steen met grote roodachtige 'pitten'. De steen heeft na veel inspanning een plaats gekregen naast de ingang van het Kenniscentrum bij het Hunebedcentrum in Borger.

 

De grote granaatamfiboliet van Oranje in West-Drenthe

 

De kei is hoekig en is ca. 50 cm. Gevonden werd hij tijdens een zondagse excursie naar de voormalige vloeivelden van de aardappelmeelfabriek in het Drentse Oranje. Harrie Wolters van het Hunebedcentrum ontdekte de steen, want behalve zwart vormden centimeters grote kristallen van roodachtige granaat de eigenlijke 'eye-catchers'. Een dergelijk fraaie kei verdient een betere plaats dacht Wolters.

 

De volgende dag hebben wij de steen opgehaald. Dat ging niet van een leien dakje. Zwarte stenen zijn meestal loodzwaar, veel zwaarder dan graniet. Bovendien lag de steen ongelukkig halverwege een hoop andere grote keien. Na enig overleg, gevolgd door wat hulpeloos gespartel, lag de kei uiteindelijk onderaan de bult. Met behulp van een steekkarretje kregen we de steen achter en na enige tijd ook in de auto.

 

 

De hoop keien waaruit de granaatamfiboliet te voorschijn kwam.

 

Toen de kei op de bult lag zagen we dat groenalgen voor een deel bezit van het steenoppervlak hadden genomen. Schoongespoten toont de kei echter zijn ware gezicht. In een zwartwit, fijngestreepte omgeving liggen tientallen rode granaten. Centimeters groot. Van granaat bestaan talrijke (kleur)varianten. In zwerfstenen komen alleen de bruinrode (almandien) en de violetrose (pyroop) soort voor, echter meest in vorm van kleine korrels of vlekken (aggregaten). In deze zwarte zwerfkei meten de grootste granaten bijna vier centimeter! Dit is zeldzaam. De steen zelf is dat trouwens ook.

 

Het gesteente bevat naast opvallende porfyroblasten van granaat in de grondmassa nog veel meer rode granaat.

 

Granaatamfiboliet

Denken we de grote granaten uit de steen weg, dan blijft een betrekkelijk fijnkorrelige matrix over, met hier en daar wat grovere partijen. Deze matrix bestaat uit een kleinkorrelig mengsel van zwarte, witte, donker groenachtige en rode bestanddelen. De mineraalkorrels zijn zo gerangschikt dat de steen van enige afstand een zwak 'gelaagde' indruk maakt. In dit geval, de steen is metamorf, spreken we niet van gelaagdheid, maar van gestreeptheid. Echte gelaagdheid, zoals in zandstenen, is in metamorfe gesteenten geen sprake. Dat die indruk wel gewekt wordt, komt doordat de samenstellende mineralen op grote diepte in de aardkorst door druk en temperatuur kleine, dunne 'pannenkoekachtige' vormen hebben aangenomen, die elkaar dakpansgewijs bedekken. Op overlangse doorsnede geeft dit een streperig beeld. In gneis komt deze gestreepte structuur nog duidelijker tot uitdrukking.

 

Hoornblendegneis - Zwerfsteen van Borger (Dr.). Mineralen in gneis zijn door druk en een verhoogde temperatuur parallel aan elkaar gerangschikt. Hierdoor is een streperig uiterlijk ontstaan. Dit is een kenmerk van veel metamorfe gesteenten. De streperigheid doet aan gelaagdheid denken, maar heeft met echte gelaagdheid, zoals in zand of in zandsteen, niets te maken.

 

De buitenzijde van deze granaatamfiboliet toont een vaag zichtbare streperigheid. Dit is niet ongewoon bij dit soort hogedrukmetamorfieten.

 

De spaarzame groenachtige delen in het gesteente vormen tot 5 cm grote, rondachtige vlekken. Tegen de zwarte omgeving steken ze enigszins af. De vlekken bestaan uit een korrelig mengsel van groene hoornblende, plagioklaas en veel zwarte glimmer. De vlekken zijn omgeven door een smalle zoom van biotietglimmer. Het overgrote deel van het gesteente bestaat uit een kleinkorrelig mengsel van zwarte hoornblende, biotiet, witte (plagioklaas)veldspaat met daar doorheen gemengd ontelbare kleine korreltjes rode granaat. Deze samenstelling maakt duidelijk dat we met een granaatamfiboliet te maken hebben, met als bijzonderheid tientallen grote granaatkristallen.

 

In het gesteente zijn grote, donker groenachtige vlekken aanwezig, omgeven door een smalle zoom van zwarte biotietglimmer. De vlek op de foto is ruim 5 cm.

 

De vlekken zijn opgebouwd uit een fijnkorrelig mengsel van groene hoornblende, plagioklaas en biotiet. Granaat ontbreekt.

 

De grondmassa van het gesteente, opzij en tussen de grote granaatkristallen, bevat zeer veel kleine rode granaatkristalletjes.

 

De grote granaatkristallen verlenen de steen een porfierisch karakter, alleen noemen we dit bij metamorfe gesteenten anders, nl. porfyroblastisch. De granaatkristallen zijn door zeer hoge druk en een sterk verhoogde temperatuur heel langzaam ontstaan en gegroeid, terwijl het gesteente in vaste toestand verkeerde. Mineralen bestaan in de aardkorst bij een bepaalde druk- en temperatuurverhouding. Daarbinnen zijn ze stabiel. Veranderen druk en/of temperatuur, dan vallen mineralen in hun samenstellende bouwstenen uiteen. Deze bouwstenen vormen onder veranderende omstandigheden nieuwe combinaties, dus nieuwe mineralen. De  granaten in het gesteente geven aan dat deze granaatamfiboliet onder zeer hoge druk op tenminste twintig kilometer diepte in de aardkorst moet zijn gevormd.

 

Op enkele plaatsen vormen porfyroblasten van granaat (waarschijnlijk almandien) clusters.

 

Porfyroblast van (almandien)granaat.

 

Grote vraag blijft waar de steen vandaan komt. Finland zou kunnen, maar gezien de vindplaats in West-Drenthe is Zweden aannemelijker. Zweden is echter groot. Granaatamfibolieten komen verspreid in heel Zweden voor. Echter, vergelijkbare granaatamfibolieten zijn vooral bekend uit het zuidwesten van Zweden. Hier vormt dit gesteente een uitgestrekte zone met verschillende voorkomens, vergezeld van andere hogedrukgesteenten. Het zwerfsteengezelschap bij Oranje in West-Drenthe is Westbaltisch. Dit betekent dat het merendeel van de zwerfstenen afkomstig is uit Zuid-Zweden, de zuidelijke Oostzee, inclusief het Deense eiland Bornholm. Dat deze granaatamfiboliet afkomstig is uit Zuid-Zweden, wordt hiermee een stuk waarschijnlijker.

 

De rode stippen op de kaart geven aan waar de granaatamfiboliet hoogstwaarschijnlijk vandaan komt.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Twee fraaie vondsten van Sorselegraniet,

een nieuw type gidsgesteente.

 

Onlangs verscheen een publicatie in Grondboor en Hamer over Sorselegraniet,

een nieuw type gidsgesteente uit Noord-Zweden. Tot dusver waren hiervan

nauwelijks zwerfstenen gevonden. Daar is verandering in gekomen, en hoe!

 

In een kleine hoop zwerfkeien die in Borger bij graafwerkzaamheden apart waren

gelegd, werd een fraaie rondachtige kei ontdekt die onmiskenbaar een Sorselegraniet

was. De structuur van het gesteente is op het licht verweerde oppervlak nog goed

herkenbaar. De steen is ca. 30cm in doorsnede.

 

 

Sorselegraniet - zwerfsteen van Borger (Dr.).

 

 

De herkenbaarheid bij een nog grotere zwerfkei van Sorselegraniet liet duidelijk te

wensen over. De verwering speelde duidelijk parten.Toch was aan de buitenzijde

van de steen iets van een porfirische structuur zichtbaar met lichtkleurige veldspaatjes

met spoelvormige uiteinden, karakteristiek voor Sorselegraniet. De ca. 60cm grote

zwerfkei werd in de Keientuin van het Hunebedcentrum ontdekt in een grote hoop

stenen die uit de omgeving van Borger afkomstig waren. Een afslag bracht duidelijkheid

en tevens zekerheid dat we ook hier met een Sorselegraniet te maken hebben. De

steen is niet alleen 'afstandskampioen' onder de zwerfstenen, de Sorselegraniet in

de keientuin is tot dusver met afstand ook de grootste zwerfsteen van dit type die

gevonden is.

 

Binnenkort volgt een uitgebreid verhaal over deze bijzondere granietsoort.

 

 

 

 

Steenvensters in de keientuin

 

Ik geef toe, de titel is aan de cryptische kant, maar het is wel precies wat

er momenteel in de keientuin gebeurt. Steenkunstenaar Derk den Boer uit

Groningen heeft zich gespecialiseerd in het bewerken van Scandinavische

zwerfkeien. Met ogenschijnlijk eenvoudig gereedschap tovert hij in de

keientuin in Borger vakkundig vormen en kleuren in keihard graniet en gneis

te voorschijn.

 

 

Als een maanmannetje stond Derk zijn eerste kei te slijpen, in regen en wind, dat wel. Maar het ging prima.	Het ruwe werk gebeurt met een diamantschijf tot je echt op 'het harde' zit. De oorspronkelijke vorm van het oppervlak wordt zoveel mogelijk gevolgd. Stof is bij het slijpen een groot probleem. Omdat in graniet en gneis veel kwarts aanwezig is, komt bij het slijpen veel zeer fijn kwartsstof vrij. Dat was vroeger bij zandsteenbewerkers de oorzaak van silicose, een beruchte beroepsziekte waar je op jonge leeftijd dood aan ging.
Zo ziet de Alandrapakivi er ruw geslepen uit. Met glans er op wordt het een 'aaisteen'.	De gemerkte stenen worden in serie bewerkt. Zo vermijd je het steeds weer wisselen van slijpschijven.

 

 

Derk den Boer is (steen)kunstenaar.  Hij heeft al verschillende projecten

op zijn naam staan, waarin zwerfkeien steeds centraal staan. Recent kwam

het fraaie zwerfsteenmonument van ‘Het Meisje van Yde’ gereed bij de

locatie waar in de 19^e eeuw bij het turfgraven het veenlijk van en meisje

te voorschijn kwam.  Een volgend nog groter project van hem is de inrichting

van het ‘Iestiedpattien’ (= IJstijdpad) langs het nieuw gegraven deel in de

vaarverbinding van Erica naar Ter Apel.  Daartoe zijn een groot aantal

zwerfkeien die bij de graafwerkzaamheden te voorschijn kwamen, gereserveerd

voor een vijftal rust- en picknickplaatsen. De plekken worden ingericht met

glanzend geslepen zwerfsteenstoelen en dito tafels. Dat maakt het eten

van een simpel twaalfuurtje tot een bijzondere belevenis.

 

 

Medewerkers van de provincie Drenthe en Derk den Boer bij het selecteren van zwerfkeien voor het 'Iestiedpattien' bij Klazinaveen.	Bij Nieuw-Dordrecht lag een nog veel grotere verzameling zwerfblokken. Ook daar werden de keien met verf  gemarkeerd. Derk weet nu wat hem te doen staat: tafels en stoelen slijpen!

 

 

Derk maakt daarnaast ook op zichzelf staande sculpturen in steen, waarbij

een deel van de zwerfkei in zijn oorspronkelijke staat blijft. Wilt u daar een

mooi voorbeeld van zien? In het Hunebedcentrum staat een prachtige

sculptuur opgesteld, uitgevoerd in bleekrose pegmatietgraniet. Wellicht dat

zijn werk binnenkort ook te zien is in de pas geopende fossielen- en

mineralenwinkel ‘Klein Drenthien’, even buiten Borger langs de weg naar

Rolde.

 

De Boer is deze week in de Keientuin bij het Hunebedcentrum begonnen

om ruim twintig bijzondere zwerfkeien van een ‘kijkvenster’ te voorzien.

Drentse zwerfstenen hebben door hun lange verblijf in de bodem hun

oorspronkelijke kleuren veelal verloren. Verwering maakt ze vaak grijsachtig

bleek, met daarbij een ruw oppervlak. Sla je van de steen een scherf af,

dan komen de oorspronkelijke kleur en structuur te voorschijn. De directie

van het Hunebedcentrum was echter van mening ‘Dat kan mooier’.

 

 

Niet alle keien zien er aan de buitenzijde onooglijk uit. Deze porfirische rapakivigraniet was in gevonden staat al mooi. Maar met een gepolijst vlak eraan kun je hem ook aaien.	Van dichtbij zie je goed dat in porfirische granieten soms prachtige veldspaatkristallen voorkomen met hun karakteristieke eigen vorm. Hier een eersteling van kaliveldspaat met de voor rapakivi's zo karakteristieke lichtkleurige rand van plagioklaas.
Ook de bijzondere Vehma-pyterliet, die bij graafwerkaamheden bij Gieten te voorschijn kwam heeft nu een geslepen venster. Daar wordt ie meteen een stuk duidelijker door.	Een grote ogenschijnlijk onbekende Smalandgraniet blijkt na het slijpen van een venster een prachtig voorbeeld van een van de vele typen Filipstadgraniet te zijn.

 

 

Aan de buitenzijde van de keien slijpt Derk een oppervlak van ca. 30x30cm,

eerst ruw, maar door het gebruik van steeds fijnere slijpschijven wordt het

oppervlak steeds gladder. De laatste handeling is het polijsten. Het is

intensief werk om niet te zeggen een hels karwij, zoals onlangs in de krant

te lezen viel. Pas dan openbaart de schoonheid van de steen zich. De keien

worden dan letterlijk ‘aaibaar’. Mooie kleurige kristalvormen en bijzondere

structuren maken duidelijk dat we met deze zwerfkeien een heel bijzonder

stukje keiharde aardkorst in handen hebben.

 

 

Sommige Drentse keien hebben een dikke huid van verweerd gesteente. Voordat je bij het moois aanbeland bent moet er heel wat worden weggeslepen. En wat blijkt? Een prachtige porfirische rapakivigraniet uit de Kökar-archipel in Zuidwest-Finland. Een gidsgesteente dus.	De keien die in de Keientuin wandelroutes zijn opgenomen worden voorzien van nieuwe bordjes met informatie over herkomst en bijzonderheden.

 

 

Tegelijkertijd krijgen de zwerfkeien die in de keientuin in een van de vijf

wandelingen zijn opgenomen nieuwe kleuriger bordjes met daarop informatie

over aard en herkomst van de stenen. Kortom, een bezoekje aan de

keienwereld naast het Hunebedcentrum is de moeite meer dan waard.

 

 

 

 

 

Een bijzondere zwerfsteen van Granaatcoronitische gabbro

 

 

 

Onlangs gevonden in een zandgroeve bij Werpeloh (Dld.) tijdens een excursie

met zwerfsteenliefhebbers van de cursus Gidsgesteenten: Een granaatcoronitische

gabbro. Een mond vol voor een onaanzienlijke steen, klein ook en vanwege zijn

naam onder steenliefhebbers wat minder ‘Salonfähig’ dan bijvoorbeeld Alandrapakivi

of rhombenporfier. Als zwerfsteen zijn ze zeldzaam en daardoor bij de meeste

zwerfsteenverzamelaars

onbekend.

 

Granaatcoronitische gabbro - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

 

 

Wat houdt de naam in? Het gesteente is gabbro-achtig. Het bestaat voor

een belangrijk gedeelte uit plagioklaas, met verspreid daarin veel donkere

ijzerrijke mineralen als pyroxeen ofwel augiet en hier en daar wat zwarte

magnetiet. Ook bevat de steen een aanmerkelijke hoeveelheid granaat,

weliswaar in kleine korreltjes, maar duidelijk roodbruin van kleur en daardoor

onder de loep makkelijk herkenbaar. En de uitdrukking ‘coronitisch’? Corona

betekent ring, coronitisch is dan ‘als een ring’ of ‘ring- of kransvormig’. Dit

is precies wat de steen kenmerkt, talrijke granaatkorreltjes die de donkere

augieten kransvormig omgeven. Samen met wat bruinkleuring door roest,

levert dit een zwerfsteentype op die door weinigen wordt opgemerkt. ‘Gabbro’s

zijn er wel mooier, en groter ook’ hoor je dan zeggen. Dat laatste is echter van

ondergeschikt belang.

 

De zwerfsteen is metamorf, weliswaar gabbro-achtig en daaraan ook herkenbaar,

maar de typische gneisstructuur van een metamorfiet ontbreekt. Het gesteente

is diep in de aardkorst door gebergtevormdende krachten onder hoge druk en

verhoogde temperatuur ontstaan uit echte gabbro’s en aanverwante gesteenten.

Bij dit hoog-metamorfe proces ontstaan o.m. granulitische gesteenten.  De

granaatcoroniet is daar een voorbeeld van. Je zou hem vanwege zijn samenstelling

een mafische (= rijk aan donkere ijzerrijke mineralen) granuliet mogen noemen.

 

 

Granaatcoronitische gabbro, detail met kleine granaatkorrels om de donkere mineralen - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).	Granaatcoronitische gabbro, detail 2 - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.).

 

 

Granulieten in het algemeen zijn fijnkorrelige, silica-rijke gesteenten met een

gneisachtig uiterlijk, hoewel dat laatste niet per definitie zo hoeft te zijn. De

meeste granulieten zijn uitgesproken lichtkleurig, bijna wit soms, en bestaan

voornamelijk uit kaliveldspaat, kwarts en korreltjes granaat. Biotiet komt

nauwelijks voor. Mafische granulieten bevatten als veldspaat plagioklaas en

donkere mineralen met daaromheen veel granaatkorreltjes. Ze komen als

ingeschakelde gesteentelichamen voor in normale granulieten. Granulieten en

verwante gesteenten komen op uitgebreide schaal voor in de provincie Halland

in Zuid-Zweden. Ook zijn ze gevonden in de provincie Skane en in Smaland,

ook in Zuid-Zweden.

 

 

Granaatcoroniet (Mafische granuliet) - Zwerfsteen van Borger (Dr.).	Granaatcoroniet (Mafische granuliet), detail met talrijke kleine granaatkorreltjes die witte plagioklaas omzomen - Zwerfsteen van Borger (Dr.).

 

 

Aangezien gidsgesteenten als Bohuslangraniet, Gedeformeerde pegmatiet en

Vlammenpegmatiet uit dezelfde hoek van Zweden stammen, die als zwerfsteen

in Werpeloh ook te vinden zijn, is het niet onwaarschijnlijk dat de

granaatcoronitische gabbro ook daarvandaan komt.

 

 

Granaatcoronitische gabbro - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.)

 

 

Niet onbelangrijk in dit verband is dat, in Zuid-Noorwegen, in het Bamble-gebied,

opzij van het bekende Oslo-gebied met zijn rhombenporfieren, larvikieten e.d. ook

coronitische granaatgabbro’s voorkomen. Omdat de zwerfsteen van Werpeloh qua

structuur afwijkt van de meer bekende granaatcoronieten uit het Zweedse Halland,

lijkt een herkomst uit het Noorse Bamble-gebied waarschijnlijker. Van Werpeloh zijn

meer vondsten van granaatgabbro’s gemeld, die op het Bamble-gebied in

Zuid-Noorwegen zijn terug te voeren.

 

Het zou daarom goed zijn als verzamelaars koers zouden zetten richting het

Zuid-Noorse Bamble-gebied om daar van de ontsloten gesteenten gesteentemonsters

te verzamelen. Het is in potentie een streek waar gidszwerfstenen vandaan zouden

kunnen komen. Op vindplaatsen waar veel zwerfstenen uit het Oslo-gebied te vinden

zijn, mag je in principe ook zwerfstenen uit de iets westelijker gelegen

gesteentegebieden verwachten. De vondst, ook in Werpeloh, van een porfirische

Herefossgraniet en vermoedelijk ook van een Grimstadgraniet, maakt dat deel van

Zuid-Noorwegen voor zwerfsteen- en gidsgesteenteliefhebbers een interessante

uitbreiding van het zwerfsteenareaal in Scandinavië.

 

Al met al is deze granaatcoroniet een interessante vondst, die dankzij een eerdere

regenbui, net voldoende uiterlijk tentoon spreidde om opgeraapt en meegenomen te

worden.

 

------ 

 

Nieuw soort zwerfsteenkoraal uit de keileem van Haren (Gr.)

 

In keileem op de noordelijke Hondsrug is een nieuwe Silurische zwerfsteenkoraal

gevonden. Tijdens een geo-veldwerkdag met leerlingen van 5-VWO van het

Gomarus-College, is op het terrein van het Beatrixoord in Haren in de keileem

een tot dusver niet eerder gevonden soort Favosites gevonden. Favosieten zijn

veel voorkomende zwerfsteenkoralen, die met blote oog of met de loep maar

zelden op soort zijn te determineren. 

 

 

Leerlingen 5-VWO van het Gomarus-College in actie op het keileemveld in Haren, op zoek naar kalksteenfossielen.

 

 

Het betreft een kleine kalkzwerfsteen van ca. 5cm doorsnede. Hij bestaat

helemaal uit koraal. De bovenzijde toont het oorspronkelijke kolonieoppervlak, dat

voor een groot gedeelte door verweerde gele kalksteen aan het oog onttrokken

wordt. Verkiezelingsverschijnselen ontbreken.

 

Favosieten bezitten een zeer compacte bouw van op dwarsdoorsnede

veelhoekige buisjes (= corallieten). Ze worden ook wel 'honingraatkoraal'

genoemd, omdat de koloniefragmenten op doorsnede aan een bijenraat doet denken.

 

 

Favosites sp. - Zwerfsteen van Groningen.   De rangschikking van de koraalbuisjes (corallieten) bij een favosiet doet sterk denken aan die van de cellen van een bijenraat.

 

 

Het bijzondere aan dit koraal is de bijzonder grote doorsnede van de corallieten

(tot 6mm.). Ze zijn min of meer gelijkvormig. De wandjes van de corallieten zijn

dun. Op de wandjes zijn twee rijen poriën aanwezig. Op de binnenwanden zijn kleine,

zeer korte septale stekels geplaatst.

 

De buisjes zijn overlangs verdeeld door talrijke dunne dwarsplaatjes (tabula). Ze

zijn dun, horizontaal of iets schuin geplaatst. De onderlinge afstand is vrij groot,

tot 4mm. 

 

De kenmerken van het kalkskelet komen vrij goed overeen met die van

 Favosites favosiformis, zij het dat de gemiddelde afstand van de tabula in het

zwerfsteentje groter is dan de soort. Om zekerheid te krijgen zou van het fossiel

een microscopisch preparaat gemaakt moeten worden. Hiertoe moet in twee

richtingen een stukje van het fossiel afgezaagd worden. Gezien de

geringe grootte wordt hiervan afgezien. Het fossiel zou er teveel onder lijden.

Hier komt nog bij dat de vinder daar wellicht niet mee accoord zou gaan.

 

Op grond van bovengenoemde kenmerken is gekozen voor de naam Favosites

cf. favosiformis.

 

 

 

 

------

 

Cursusaanbod seizoen 2013

 

Zeer binnenkort wordt het programma van de nieuwe

zwerfsteencursussen in het Hunebedcentrum in Borger bekend

gemaakt. Na publicatie hiervan kunt U zich als deelnemer opgeven. 

Beide cursussen starten in de tweede week van januari 2013,

gedurende acht wekelijkse avonden, telkens op maandag- 

en dinsdagavond.

 

------

 

Excursieverslag naar het Emsland in Duitsland met cursisten

van de cursus Gidsgesteenten.

 

Doel: Zandgroeves bij Wippingen en Werpeloh

 

 

Ondanks kou en aanvankelijk ook regen reden een vijftiental deelnemers

onder het motto ‘dan zijn de stenen ook schoon’ richting Emsland. De

zandzuigerij bij Wippingen was het eerste doel. Op zwerfsteengebied biedt

‘Wippingen’ doorgaans niet veel. Spectaculaire vondsten werden niet

verwacht, hetgeen ook helemaal waargemaakt werd. Weinig noordelijke

zwerfstenen en dan nog voornamelijk gemengd met oostelijk grind met

daarin veel bruinzwart bruinkoolhout en stukken moerasijzererts.

 

 

Interessanter waren de fraaie bodemprofielen. In de aanpalende oude

‘droge’ groeve zijn al een aantal jaren afzettingen uit het Saalien en

het Weichselien ontsloten, terwijl er geen graafactiviteiten meer plaats

vinden. Vooral de dekzandafzetting uit het Weichselien met daarin een

zeer fraai ontwikkelde Allerödlaag is de moeite van het bekijken waard.

Boven deze laag was een ‘onthoofd’ haarpodzolprofiel zichtbaar. Van het

profiel is alleen het onderste geel-bruin gekleurde deel aanwezig met

daarin talrijke vooral horizontaal verlopende humusfibers. De rest van het

profiel is door plaggen, verstuiving e.d. verdwenen.

 

 

Deelnemers in de verlaten 'droge' groeve van Wippingen.	We keken naar het dekzandprofiel met Allerödlaag uit het Weichselien. De Allerödlaag is te herkennen aan de smalle ietwat grijzige laag in het midden van het profiel. Het zand daarboven is leemarm en iets grover dan daaronder. Het dateert uit de laatste fase van de Weichsel-ijstijd (Dryas). De daaronder aanwezige keizandlaag met stenen is duidelijk zichtbaar.
In de oude groeve is een ca. 30m brede geulvulling zichtbaar met sterk vergleden en verfrommelde leem- en smeltwaterafzettingen.	Detail met een verschoven pakket fijngelaagde smeltwaterafzettingen. Het chaotische karakter van het sedimentpakket wordt door talloze grillige roestige ijzerbandjes geaccentueerd.

 

 

Naar onderen gaat het dekzand over in een fraai ontwikkelde, ca. 10 cm

dikke laag keizand met zwerfstenen, die behalve veel windlakglans ook een paar

windkanters opleverde. Een paar grote zwerfkeien met die verschijnselen

werden meegenomen. Tenslotte werden even verderop in een nieuwer

gedeelte van de groeve ook dekzanden bekeken. Door uitwaaiing waren

zowel de fraaie horizontale gelaagdheid van het dekzand als de kryoturbate

verschijnselen daarin goed te zien. Ook werd een  1,5 mlange smalle

vorstspleet ontdekt en op de gevoelige plaat vastgelegd.

 

 

Op de helling onder het dekzand- en keizandprofiel waren veel stenen te vinden, waaronder veel bontzandstenen, radiolarieten en witte kwartsen van oostelijke herkomst. De noordelijke zwerfstenen toonden veelal een sterke windlakglans. Enkele keien waren als windkanter herkenbaar.	Rolsteen van Bontzandsteen met holtes waarin oorspronkelijk kleirolsteentjes aanwezig waren. Bontzandstenen in oudere Pleistocene afzettingen zijn vaak gebleekt. De aanwezigheid van pakketten grof rivierzand met ingeschakelde rolsteenlagen en dito geulvullingen, verklaart het voorkomen daar van veel oostelijk gesteentemateriaal. Onduidelijk is of deze van Elsterien ouderdom zijn en gereamnieerd materiaal betreffen.
Dekzandprofiel uit het Weichselien in Wippingen. De onderste helft is kryoturbaat verstoord. Door wind- en regenerosie komt de horizontale gelaagdheid van het dekzand goed tot uitdrukking. De gelaagdheid wordt veroorzaakt door een afwisseling van leemarme en leemhoudende zandlaagjes. De laagjes zijn door verstuiving en verplaatsing van materiaal door sneeuwsmeltwater ontstaan.	In het fijngelaagde dekzand was een fraaie vorstspleet zichtbaar.

 

 

 

 

Het volgende doel was de zandgroeve bij Werpeloh. Al vele tientallen

jaren is deze locatie bij zwerfsteenverzamelaars in trek, alhoewel de

vondstmogelijkheden vergeleken met eerdere jaren zeer sterk zijn

teruggelopen. In de groeve zijn grofzandige, hier en daar grind- en

stenenhoudende afzettingen ontsloten. Het zijn sandrafzettingen

(= smeltwaterafzetingen) uit het Elsterien. In Werpeloh zijn vooral

de zwerfstenen uit het Oslogebied belangrijk. Ze zijn het visitekaartje van

deze groeve. Gidsgesteenten uit dit Zuidnoorse gebied zijn daar

algemeen te vinden. Het voorkomen van zwerfsteensoorten als rhombenporfier,

larvikiet, Drammengraniet e.d. is kenmerkend voor Elsterien keileem en dito

smeltwaterafzettingen in Noord-Duitsland, westelijk van Hamburg. In

Saale-afzettingen zijn zwerfstenen uit het Noorse Oslogebied zeer veel

zeldzamer.

 

 

De hoeveelheid zwerfstenen in Werpeloh viel tegen. Niet alleen was de

keienhoop door verkoop van stenen sterk geslonken, de kleinschalige

exploitatie maakt dat er ook maar weinig nieuwe zwerfstenen bij komen.

Hoopgevend is wel dat de concessie van de groeve in een richting gaat

die in de toekomst meer zwerfstenen zal opleveren. Men gaat met de

zandexploitatie via een U-bocht weer in de richting van de hoek waar

eerder grote hoeveelheden zwerfstenen te voorschijn kwamen.

 

De grote zandgroeve in Werpeloh.	In de groeve worden sandr-afzettingen (= smeltwaterzanden) uit het Elsterien geëxploiteerd. Het zichtbare onderste deel van het enorme zandpakket is vrij van stenen. Smeltwater rolstenen komen zonder uitzondering uit het hoger liggende zandpakket, op de foto hiernaast gemarkeerd door de twee zandniveaus links van de personen.
De smeltwaterafzettingen in Werpeloh zijn fraai gelaagd. Uit de scheve gelaagdheid van sommige zandlaagjes blijkt dat de aanvoer van rechts kwam.	In het profiel zijn bijzondere sedimentatiestructuren zichtbaar. Hier een met grindhoudend grof zand opgevulde smeltwatergeul. Helemaal rechts is de scheve gelaagdheid van het zand zichtbaar.

 

 

Behalve zwerfstenen werd ook aandacht besteed aan de fraaie

sedimentatiestructuren in het smeltwaterzand. We zagen opgevulde

smeltwatergeulen, steenpakkingen, scheve gelaagdheid, klimmende

ribbels etc. Voor sedimentologen is het smullen daar. Bijzonder was de

vondst van een vorstwig uit het Elsterien.

 

 

Uiteraard kwamen de deelnemers in de eerste plaats om stenen te

zoeken. Ondanks de magere mogelijkheden werden toch talrijke

bijzondere zwerfstenen, waaronder gidsgesteenten en ‘Noren’ in

de tassen gestopt. Rhombenporfieren werden uiteraard het meest

gevonden, zoveel zelfs (inclusief de kleine exemplaren) dat

men enigszins blasé werd. Drammengraniet, Larvikiet, Nordmarkiet,

Oslobasalt, Akerietporfier e.d. werden gevonden, verderkon ook

een prachtige grote zwerfsteen van Filipstadgraniet veilig gesteld

worden. Ook Dalaporfieren, Dalagranieten en niet te vergeten de in

Werpeloh veel voorkomende Bohuslangranieten en gedeformeerde

Hallandpegmatieten werden gevonden en meegenomen.

 

 

Rhombenporfier - Zwerfsteen van Werpeloh, de 'huismus' onder de gidsgesteenten daar.	Rhombenporfier - Zwerfsteen van Werpeloh.
Bohuslangraniet - Zwerfsteen van Werpeloh	Filipstadgraniet - Persberg, Zweden. Tijdens de excursie werd door Geert Molema een nagenoeg identieke, maar wel veel grotere zwerfsteen van Filipstadgraniet gevonden.
Grönklittporfieriet - Zwerfsteen van Werpeloh. Deze porfiersoort uit de Midden-Zweedse provincie Dalarne komt in Werpeloh veel voor.	Dalaporfier, een eersteling rijk type - Zwerfsteen van Werpeloh

 

 

Op fossielengebied is het in Werpeloh een kwestie van geluk hebben.

Natuurlijk, als je zoals daar op een plaats bent met veel vuurstenen,

dan kun je uiteraard ook zeeëgels verwachten. Die werden dan ook

gevonden. Geen schoonheden, maar toch. Eén deelnemer vond een

bijzonder fossiel in de vorm van een verkiezelde Ordovicische koraal.

Het was een zeer fijn gebouwd type, die ondanks de verkiezelingsgraad

nog gedetermineerd kon worden. Het bleek een Cryptolicheniaria te

zijn. Een opsteker!

 

Pegmatiet - Zwerfsteen van Werpeloh	Vlammenpegmatiet, schriftgranitisch type - Zwerfsteen van Werpeloh

 

 

 

Al met al een heel plezierige dag. Veel gezien, veel gehoord en ook

betrekkelijk veel gevonden.

 

De cursisten waren tevreden.

 

 

Bruinekwartsporfier - Zwerfsteen van Werpeloh. De rapakivi's in Werpeloh zijn zonder uitzondering afkomstig uit de plaatselijk aanwezige Saale-keileem.	Een ongewone kijk op Wippingen. Het open karakter van de omgeving daar maakt dat je op het groeveterrein, vooral in het voorjaar, allerlei fraaie zandstructuren kunt vinden, waaronder veel zandribbelpatronen.

 

 

 

 

 

Anorthosiet van Aland

Anorthosieten zijn lichtkleurige plagioklaasgesteenten waarin

weinig tot zeerweinig donkere mineralen aanwezig zijn. Neemt

het gehalte aan donkere mineralen toe dan spreekt men al snel

over anorthosietgabbro's.

 

Anorthosieten waren tot dusver als zwerfsteen niet bekend, immers

het belangrijkste voorkomen ligt in het zuidwesten van Noorwegen

(Rogaland) en van daar mogen wij geen zwerfstenen verwachten.

 

Zoektochten in Zweden en Finland naar karakteristieke gesteenten

die wellicht na vergelijking geschikte gidsgesteenten zouden

kunnen opleveren, brachten aan het licht dat in Nordingra

(Angermanland) naast de bekende synietgabbro's (monzogabbro's)

ook zeer fraaie voorbeelden van anorthosietgabbro's voorkomen.

Zelfs zijn daar locaties ontdekt van echte anorthosieten.

 

Anorthosieten, vergelijkbaar met die van Angermanland, zijn ook

ontdekt en bemonsterd op Aland. Op het kleine eilandje Västersten,

tien kilometer voor de kust van Gottby in het zuidewesten van de

archipel, is te midden van normale anorthosietgabbro's een smalle,

ca 50cm brede band gevonden van anorthosiet.

 

In de vergelijkingscollectie van het Hunebedcentrum is een fraaie,

aan de buitenzijde witachtig verweerde anorthosiet aanwezig van

Haddorf in Duitsland. Na het doorzagen en polijsten blijkt deze

zwerfsteen volkomen identiek te zijn aan de anorthosiet van Västersten.

We hebben hier dus te maken met een gidsgesteente, dat zowel

voorkomt in Angermanland als in Aland.

 

Gezien het zeer spaarzame voorkomen van andere gidsgesteenten

uit het eerste gebied en de zeer talrijke zwerfstenen van Aland, ligt

het voor de hand dat de zwerfsteen van Haddorf van Aland afkomstig

zal zijn.

 

 

 

Anorthosiet - Haddorf (Dld.), verweerde buitenkant met zeer spaarzaam aanwezige donkere mineralen.	Anorthosiet - Haddorf (Dld.), gepolijst vlak.

 

 

 

 

 

Impactiet

Impactieten of inslagbreccies zijn gesteenten die ontstaan zijn

als gevolg van het inslaan van een enorm grote meteoriet op aarde.

 

Het inslaan van een meteoriet met een doorsnede van 1 km of meer

leidt tot een enorme catastrofe. In een zeer grote omtrek rond het

inslagpunt wordt alles vernietigd. Gelukkig treden dergelijke

gebeurtenissen maar zelden op. De laastste grote catastrofe vond

ca. 14 miljoen jaar geleden plaats in Zuid-Duitsland. De Ries-krater

daar met een doorsnede van 26 km markeert het inslagpunt.

 

De snelheid van meteorieten ligt tussen 12 en 72 km/seconde,

afhankelijk van de hoek waaronder de aarde wordt geraakt. De

afremming van de meteoriet is bij het binnenkomen in de atmosfeer 

verwaarlozen. De meteoriet treft de aarde dus met onverminderde

snelheid.

 

De bewegingssnelheid van de meteoriet wordt in een fractie van

een seconde omgezet in warmte. De drukgolf is de oorzaak dat

zowel de meteoriet zelf als het gesteente in de onmiddellijke

omgeving ervan verdampt, d.w.z. in gas over gaat. Iets verder van

het inslagpunt verwijderd smelt het gesteente geheel of gedeeltelijk.

Na stolling ontstaat hieruit een gesteente dat sterk aan een vulkanische

tuf doet denken, met klodders en slierten obsidiaan-achtig materiaal

erin. 

 

In Scandinavië zijn de laatste jaren op verschillende plaatsen oude

inslagkraters ontdekt, ook in het herkomstgebied van onze

zwerfstenen. Toch is de kans dat in de ijstijd brokstukken van

inslaggesteenten naar ons land zijn getranporteerd zeer klein. De

voorkomens zijn erg klein. Bovendien is de herkenning van het 

 impactgesteente niet eenvoudig. De stenen zien er doorgaans

onaantrekkelijk grijs of grijs-zwart uit met vage vlekken- en of

sliertenstructuur. Met andere woorden: je pakt ze niet snel op.

 

Of een eerdere vondst van een zwerfsteenimpactiet, jaren geleden

in Werpeloh in Duitsland, er toe bijgedragen heeft dat een

tweede exemplaar bij Exloo werd herkend, is niet duidelijk. Beide

stenen hebben een verschillend uiterlijk. Wel zijn ze beide zeer

donker van binnen met aan de verweerde buitenzijde vage

aanduidingen van onregelmatig begrensde insluitsels van gesteente.

Voor zover bekend is dit de eerste vondst van een impactiet in Drenthe.

 

Over de herkomst valt weinig te zeggen. Het zwerfsteengezelschap

waarin de impactiet zich bevond was bijzonder rijk aan rapakivi's.

Hieruit spreekt een sterk Oostbaltisch karakter. Het is niet

onwaarschijnlijk dat de impactiet van een inslagkrater afkomstig

is op de bodem van noordelijke Oostzee, de Botnische Golf

of ergens op het vaste land van Noord-Zweden of Finland.

 

 

Impactiet - Zwerfsteen van Exloo (Dr.)	Impactiet- Zwerfsteen van Exloo (Dr.). Het gesteente is van binnen grijs-zwart van kleur. Aan de verweerde buitenzijde is nog iets van een vage vlekkenstructuur te zien.

 

 

Impactiet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.)

 

 

 

Lemlandgraniet met witte plagioklaas

Lemlandgraniet is een fraaie porfirische graniet met tot 4cm

grote rechthoekige eerstelingen van kaliveldspaat. De kleur van

het gesteente is doorgaans enigszins leverkleurig lichtbruin-rood. De

eerstelingen zijn in veel zwerfstenen enigszins parallel gerangschikt.

De kwartsen zijn grijs of helder.

 

Een opvallend kenmerk van Lemlandgraniet is dat de plagioklaas

kristallen kleiner zijn dan de kaliveldspaten en dat ze diep bruinrood

van kleur zijn. Dat, samen met de idiomorfe, rechthoekige

kaliveldspaattabletten en de grijze of heldere kwarts geldt als hét

kenmerk om een zwerfsteen van Lemlandgraniet te kunnen onderscheiden.

 

Een 'Lemland' met witte plagioklazen is dus geen 'Lemland', ondanks

dat de zwerfsteen er sterk mee overeen komt. Grootte en vorm

van de kaliveldspaten, de verspreiding van de kleinere plagioklazen

in het gesteente, de kleur van de kwarts enz., het klopt allemaal,

alleen de witte kleur van de plagioklaas maakt dat het geen

Lemlandgraniet kan zijn.

 

Het blijkt toch te kunnen. Lemlandgranieten komen voor in een

klein gebied in het zuidwesten van Aland. In een nog kleiner gebiedje

binnen dat voorkomen zijn monsters van Lemlandgraniet verzameld

met... witte plagioklaas. Vergelijking met de zwerfsteen van

Groningen laat zien dat we met een vrijwel identiek gesteente

te maken hebben, zij het dat het monster iets minder grootkorrelig is

dan de zwerfsteen.

 

We kunnen dus Lemlandgranieten vinden ook met witte plagioklaas!

 

 

Lemlandgraniet - Zwerfsteen van Groningen. Buitenzijde zwerfsteen.	Lemlandgraniet - Zwerfsteen van Groningen. Op het gepolijste vlak zijn de witte verspreid voorkomende, grotendeels xenomorfe plagioklazen goed te zien.

 

 

 

Herefossgraniet

Dit is een bleekkleurig, zwak roodachtig grijze, sterk porfirische

graniet. Zijn voorkomen in Zuid-Noorwegen, westelijk van Arendal

maakt het onwaarschijnlijk dat hiervan bij ons zwerfstenen te

vinden zijn.

 

In het Duitse Emsland, vlak over de grens komen op sommige

plaatsen in de ondergrond relatief veel zwerfstenen voor uit het 

Oslogebied in Zuid-Noorwegen. De bekendste vertegenwoordiger

uit dit gebied is de rhombenporfier met zijn opvallende enigszins

ruit- of spoelachtige eerstelingen.

 

De Oslogesteenten in het Emsland komen voor in grofzandige

smeltwaterzanden. Ze dateren uit het Elsterien en zijn daarmee een

ijstijd ouder dan de zwerfstenen bij ons. De verweringsgraad van

de zwerfstenen is ook duidelijk groter. 

 

De kans op het vinden van zwerfsteensoorten uit meer westelijker

gelegen streken in Zuid-Noorwegen is in het Emsland zeker aanwezig.

Voorbeelden zijn bijvoorbeeld de coronitische gabbro's uit het

Bamblegebied, waarvan in de loop van de tijd een aantal exemplaren

zijn gevonden. Nog verder westelijk ligt het voorkomen van de

Grimstadgraniet en dat van Herefoss. Tot voor kort waren hiervan

geen zwerfstenen bekend. De vondst van een Herefossgraniet

is daardoor een primeur.

 

De zwerfsteen is door verwering vrij sterk gebleekt. Nat gemaakt

komt de zwak roodachtige tint te voorschijn. Het type komt vrij

goed overeen met het sterk porfirische type Herefossgraniet.

 

 

Porfirische Herefossgraniet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.)

 

 

 

 

Basaltlava uit het Eifelgebied

Het betreft een zwerfsteen met een opmerkelijke violetrode kleur.

die nader beschouwd een poreuze basaltlava blijkt te zijn,

wellicht een stuk scoria, uit de Duitse vulkanische Eifel.  

De sterk verweerde steen is gevonden door Gerard de Boer,

eigenaar van de bekende zandgroeve De Boer in Emmerschans.

 

De opmerking dat hier waarschijnlijk sprake was van geologische

vervuiling, werd ten stelligste ontkend. De steen was namelijk 

 niet gevonden in een keienhoop, waar hij toevallig in verzeild

kon zijn geraakt, de eigenaar had de kleurige steen eigenhandig

uit de zandwand 'geplukt'. Bewijs van authenticiteit was o.m. het

aanhechtende, zeer grove, enigszins roestige zand, dat van

Emmerschans zeer bekend is.

 

Zowel het aan de steen vastgekitte zand als de sterke verwering

van het stuk basaltlava, maakt duidelijk dat het hier om een 

zwerfsteen van zuidelijke herkomst moet gaan, aangevoerd door

de Rijn.

 

In het Midden-Pleistoceen heeft de Rijn een tijdlang door

Noord-Nederland gestroomd. De rivier heeft een pakket grofzandige

afzettingen afgezet, waarvan het materiaal grotendeels afkomstig

is uit elders geërodeerde zandlagen. Sedimentpetrologisch onderzoek

wees uit dat deze zanden partikels zwarte augiet uit de vulkanische

Eifel bevatten. Deze zanden rekent men tot de Formatie van Urk. 

 

Het voorkomen van het stuk basaltlava in zanden uit de Formatie

van Urk is een unicum en kan alleen verklaard worden door aan te

nemen dat de steen in drijvend grondijs of ingevroren in een

gewone ijsschots stroomafwaarts uit de Eifel naar hier is

getransporteerd. Bij het afsmelten is de steen als een 'dropstone'

op de zandige bodem van de rivier terecht gekomen.

 

Al met al een heel bijzondere vondst, die niet snel door een tweede

exemplaar zal worden opgevolgd.

 

 

Sterk verweerde basaltlava - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.) Uit het vorm, het oppervlak en de aanwezige gasblaasjes valt op te maken dat het hier waarschijnlijk om een vulkanische bom gaat.

 

 

Rapakivigraniet van Reposaari

Op de uiterste punt van een schiereiland noordwestelijk van de

stad Pori aan de Zuidwestfinse kust bevindt zich bij Reposaari

een klein voorkomen van rapakivigraniet. Het eigenlijke rapakivigebied

is veel groter, maar wordt bedekt door het water van de Botnische

Golf.

 

In de keileem van Gieten (Dr.) is een zwerfsteen gevonden die een

sterke overeenkomst vertoont met bepaalde typen Reposaarigraniet.

Het is een porfirische graniet met spaarzaam aanwezige tot ca.

3cm grote ovoïden, meest zonder plagioklaasmantel. Op het

gepolijste oppervlak zijn nagenoeg uitsluitend kort rechthoekige tot

vierkante eerstelingen van kaliveldspaat aanwezig. De

chocoladekleurige, donkere plagioklaas is talrijk, maar de kristallen

zijn klein en xenomorf. Ze vullen de ruimten tussen de grotere

kaliveldspaten op. De kwartsen zijn eveneens klein en liggen meest

in onregelmatige aggregaten bijeen.

 

De kleur van het gesteente is roodachtig bruin tot vleeskleurig.

De kleurintensiteit wisselt enigszins. Dit wordt veroorzaakt door

de kaliveldspaten die hier en daar intensiever roodbruin gekleurd zijn.

 

Rapakivigraniet van Reposaari is niet te verwisselen met die van Aland.

 

 

Rapakivigraniet van Reposaari - Zwerfsteen van Gieten (Dr.)

 

 

Rapakivi van Angermanland

 De bemonstering van rapakivigesteenten in Zweden en Finland

heeft tot gevolg dat de laatste jaren onder zwerfstenen nieuwe

typen gidsgesteente bekend worden of nader worder gedefinieerd.

 

Zo kunnen de bestaande, meest oude, beschrijvingen van

Angermanlandrapakivi kunnen in de prullebak. Wat in de oudere

zwerfsteenliteratuur doorgaans als ' Angermanlandrapakivi' 

beschreven wordt, blijkt gewoon een Alandrapakivi te zijn met spaarzame

ovoïden. Het rapakivi hoofdtype van Angermanland ziet er bepaald

anders uit, nooit bruinrood met weinig tot geen ovoïden. De foto

hieronder geeft van Angermanlandrapakivi een goede indruk.

 

 

Rapakivigraniet van Angermanland - Zwerfsteen van Gieten (Dr.)