Steenvensters in de keientuin

 

Ik geef toe, de titel is aan de cryptische kant, maar het is wel precies wat

er momenteel in de keientuin gebeurt. Steenkunstenaar Derk den Boer uit

Groningen heeft zich gespecialiseerd in het bewerken van Scandinavische

zwerfkeien. Met ogenschijnlijk eenvoudig gereedschap tovert hij in de

keientuin in Borger vakkundig vormen en kleuren in keihard graniet en gneis

te voorschijn.

 

 

Als een maanmannetje stond Derk zijn eerste kei te slijpen, in regen en wind, dat wel. Maar het ging prima.	Het ruwe werk gebeurt met een diamantschijf tot je echt op 'het harde' zit. De oorspronkelijke vorm van het oppervlak wordt zoveel mogelijk gevolgd. Stof is bij het slijpen een groot probleem. Omdat in graniet en gneis veel kwarts aanwezig is, komt bij het slijpen veel zeer fijn kwartsstof vrij. Dat was vroeger bij zandsteenbewerkers de oorzaak van silicose, een beruchte beroepsziekte waar je op jonge leeftijd dood aan ging.
Zo ziet de Alandrapakivi er ruw geslepen uit. Met glans er op wordt het een 'aaisteen'.	De gemerkte stenen worden in serie bewerkt. Zo vermijd je het steeds weer wisselen van slijpschijven.

 

 

 

Derk den Boer is (steen)kunstenaar.· Hij heeft al verschillende projecten

op zijn naam staan, waarin zwerfkeien steeds centraal staan. Recent kwam

het fraaie zwerfsteenmonument van ‘Het Meisje van Yde’ gereed bij de

locatie waar in de 19^e eeuw bij het turfgraven het veenlijk van en meisje

te voorschijn kwam.· Een volgend nog groter project van hem is de inrichting

van het ‘Iestiedpattien’ (= IJstijdpad) langs het nieuw gegraven deel in de

vaarverbinding van Erica naar Ter Apel.· Daartoe zijn een groot aantal

zwerfkeien die bij de graafwerkzaamheden te voorschijn kwamen, gereserveerd

voor een vijftal rust- en picknickplaatsen. De plekken worden ingericht met

glanzend geslepen zwerfsteenstoelen en dito tafels. Dat maakt het eten

van een simpel twaalfuurtje tot een bijzondere belevenis.

 

 

Medewerkers van de provincie Drenthe en Derk den Boer bij het selecteren van zwerfkeien voor het 'Iestiedpattien' bij Klazinaveen.	Bij Nieuw-Dordrecht lag een nog veel grotere verzameling zwerfblokken. Ook daar werden de keien met verf· gemarkeerd. Derk weet nu wat hem te doen staat: tafels en stoelen slijpen!

 

 

Derk maakt daarnaast ook op zichzelf staande sculpturen in steen, waarbij

een deel van de zwerfkei in zijn oorspronkelijke staat blijft. Wilt u daar een

mooi voorbeeld van zien? In het Hunebedcentrum staat een prachtige

sculptuur opgesteld, uitgevoerd in bleekrose pegmatietgraniet. Wellicht dat

zijn werk binnenkort ook te zien is in de pas geopende fossielen- en

mineralenwinkel ‘Klein Drenthien’, even buiten Borger langs de weg naar

Rolde.

 

De Boer is deze week in de Keientuin bij het Hunebedcentrum begonnen

om ruim twintig bijzondere zwerfkeien van een ‘kijkvenster’ te voorzien.

Drentse zwerfstenen hebben door hun lange verblijf in de bodem hun

oorspronkelijke kleuren veelal verloren. Verwering maakt ze vaak grijsachtig

bleek, met daarbij een ruw oppervlak. Sla je van de steen een scherf af,

dan komen de oorspronkelijke kleur en structuur te voorschijn. De directie

van het Hunebedcentrum was echter van mening ‘Dat kan mooier’.

 

 

Niet alle keien zien er aan de buitenzijde onooglijk uit. Deze porfirische rapakivigraniet was in gevonden staat al mooi. Maar met een gepolijst vlak eraan kun je hem ook aaien.	Van dichtbij zie je goed dat in porfirische granieten soms prachtige veldspaatkristallen voorkomen met hun karakteristieke eigen vorm. Hier een eersteling van kaliveldspaat met de voor rapakivi's zo karakteristieke lichtkleurige rand van plagioklaas.
Ook de bijzondere Vehma-pyterliet, die bij graafwerkaamheden bij Gieten te voorschijn kwam heeft nu een geslepen venster. Daar wordt ie meteen een stuk duidelijker door.	Een grote ogenschijnlijk onbekende Smalandgraniet blijkt na het slijpen van een venster een prachtig voorbeeld van een van de vele typen Filipstadgraniet te zijn.

 

 

Aan de buitenzijde van de keien slijpt Derk een oppervlak van ca. 30x30cm,

eerst ruw, maar door het gebruik van steeds fijnere slijpschijven wordt het

oppervlak steeds gladder. De laatste handeling is het polijsten. Het is

intensief werk om niet te zeggen een hels karwij, zoals onlangs in de krant

te lezen viel. Pas dan openbaart de schoonheid van de steen zich. De keien

worden dan letterlijk ‘aaibaar’. Mooie kleurige kristalvormen en bijzondere

structuren maken duidelijk dat we met deze zwerfkeien een heel bijzonder

stukje keiharde aardkorst in handen hebben.

 

 

Sommige Drentse keien hebben een dikke huid van verweerd gesteente. Voordat je bij het moois aanbeland bent moet er heel wat worden weggeslepen. En wat blijkt? Een prachtige porfirische rapakivigraniet uit de Kökar-archipel in Zuidwest-Finland. Een gidsgesteente dus.	De keien die in de Keientuin wandelroutes zijn opgenomen worden voorzien van nieuwe bordjes met informatie over herkomst en bijzonderheden.

 

 

Tegelijkertijd krijgen de zwerfkeien die in de keientuin in een van de vijf

wandelingen zijn opgenomen nieuwe kleuriger bordjes met daarop informatie

over aard en herkomst van de stenen. Kortom, een bezoekje aan de

keienwereld naast het Hunebedcentrum is de moeite meer dan waard.

 

 

 

Wandelroutes:

 

 

De keientuin krijgt keienroutes

In de keientuin zijn de vorige jaren een aantal bordjes geplaatst bij bijzondere

zwerfstenen. Deze worden vervangen door nieuwe, kleuriger exemplaren, met

meer informatie over soort en herkomst. Er worden ongeveer 200 nieuwe bordjes

geplaatst. De stenen bij de nieuwe bordjes worden 'deelnemer' in een vijftal

verschillende keienwandelingen: Bijzondere zwerfstenen, Stenen met

levens- en ijstijdsporen, Steensoorten, Gidsgesteenten en Rapakivi's.

 

Van iedere categorie wordt een aparte brochure samengesteld met plattegrond en

namen en foto's van stenen. De brochures zijn nadat de routebordjes zijn geplaatst,

in het voorjaar 2012 verkrijgbaar bij de balie in het Hunebedcentrum.

 

 

Informatiebord

Het zwerfsteenkunstwerk in de Keientuin heeft de extra functie gekregen van uitzichtheuvel.

Boven op de heuvel is met zwerfstenen een loopplateau aangelegd waarop een groot

informatiebord is geplaatst. Daarop leest U van alles over zwerfkeien, ijs, bodemlagen en ijstijden.

Tegen de heuvel is een makkelijk te belopen houten trap geplaatst.

 

De wandelroutes door de keientuin zijn naar verwachting in het voorjaar van 2012 gereed en

beschikbaar.

 

 

 

 

Nieuwe aanwinsten

 

 

Gezaagde en gepolijste zwerfstenen

In het kenniscentrum is een grote glasvitrine aanwezig waarin een

groot aantal glanzend gepolijste zwerfstenen zijn geplaatst. Op

deze manier laten zwerfstenen hun kleuren en structuren in volle

pracht zien. Alle stenen zijn voorzien van een naam. De verzameling

met gepolijste zwerfstenen wordt dank zij het genereuze aanbod van

Jelle de Jong uit Drachten verder uitgebreid.

 

Jelle de Jong bezit een van de mooiste en best gedocumenteerde 

verzamelingen van gepolijste gidsgesteenten.

 

 

Lemlandgraniet

De keientuin is een tweetal zwerfblokken van Lemlandgraniet rijker.

Lemlandgraniet is een aan rapakivi's verwante, rood-bruine graniet,

afkomstig uit het zuidwesten van

Aland in Zuidwest-Finland. De grootste zwerfsteen is een bijzonder

fraaie grootkorrelige porfirische graniet, die door verwering ietwat

gebleekt is. De ander, iets kleiner, is afkomstig uit de gemeente

Haren (Gr.). Deze is kleinkorreliger en geheel onverweerd, waardoor

de voor deze graniet zo typische roodbruine plagioklaas goed zichtbaar

is. De grote Lemlandgraniet in de Keientuin is niet alleen de grootste

zwerfsteen tot dusver van deze soort in Nederland, ook in het buitenland

scoort hij hoog. Alleen op het eiland Rügen aan de Oostzee ligt een nog

iets groter exemplaar.

 

Grijze Revsundgraniet

Dit is een makkelijk herkenbaar gidsgesteente uit Noord-Zweden. In

de Keientuin bevindt zich een groot zwerfblok van deze graniet met

een aantal opvallend grote kaliveldspaateerstelingen erin. De kleur van

de graniet is grijs, waarin de grote kristallen van veldspaat opvallen.

 

 

Vlammenpegmatiet

Opvallend door zijn structuur en kleur, opvallend ook door zijn grootte.

Bijna een meter in doorsnede meet deze bijzondere pegmatietgneis. De

afwisseling van oranje-rode kaliveldspaatpartijen afgewisseld door veel

bleker en geler getinte delen met vooral plagioklaas kenmerken dit type

gedeformeerde pegmatiet.

 

Vlammenpegmatiet is een metamorf gesteente dat aan de zuidwestkust

van de provincie Halland in Zweden op verschillende plaatsen voorkomt.

Het grondgebergte daar bevat talloze smalle of iets bredere gangen van

oranje-rode pegmatiet, die alle vergneisd zijn. De deformatie is veroorzaakt

door gebergtevormende krachten die ca. 1 miljard jaren geleden delen van

Zuid-Zweden en Zuidelijk-Noorwegen hebben beïnvloed.

 

Geplooide gneis

Recent werd de keientuin verrijkt met een bijzonder groot zwerfblok van

gneis. Op zich niet bijzonder, zult U denken, want gneizen zijn als zwerfsteen

bijzonder algemeen. Het bijzondere zit hem in twee dingen: de steen werd

binnengebracht met een vers breukvlak, dat niet, zoals zo vaak, evenwijdig

liep aan de schistositeit, maar dwars erop. Daardoor komt de gneisstructuur

in al zijn kenmerken tot uitdrukking. De gneis is bovendien golvend geplooid.   

Al met al een heel aanschouwelijk type metamorf gesteente, dat ook de leek

zal opvallen.

 

 

Gneis met een relictstructuur

Gneizen heten niet voor niets metamorfe gesteenten. Ze zijn door langzame

omzetting van de minerale bestanddelen diep in de aardkorst, vaak onder

hoge druk en temperatuur, uit andere gesteente ontstaan. Dat kunnen

vulkanische gesteenten, granieten, maar ook afzettingsgesteenten zijn als

bijvoorbeeld zandsteen.

 

De nieuw gevormde gesteenten lijken meestal in niets meer op het

oorspronkelijke gesteente. Eventuele fossielen, levenssporen en

afzettingsstructuren zijn meestal zonder een spoor na te laten verdwenen.

Slechts in een enkel geval zijn bepaalde kenmerken van het vorige gesteente

bewaard gebleven. Dat is ook met deze gneis het geval.

 

Ondanks omzetting door druk en temperatuur is in de gneis de oorspronkelijke

afzettingsgelaagdheid bewaard gebleven. We zien een aantal schuine lijnen die

hoeken met elkaar maken, kortom weergeven wat we zien in een zandsteen

met een scheve gelaagdheid.

 

 

 

Dalakwartsporfier

De provincie Dalarna in Midden-Zweden staat bekend om zijn talloze vulkanische

porfieren. We hoeven maar te denken aan de fraaie Elfdalenporfieren en de

eerstelingrijke porfieren. Daarnaast bestaan er nog talloze andere soorten.

Sommige Dalaporfieren zijn bij zwerfsteenliefhebbers bekend als gidsgesteente.

 

Dalarneporfieren zijn meestal betrekkelijk kleine zwerfstenen. Je vindt ze vrijwel

nooit als groot zwerfblok. Maar, iedere regel kent zijn uitzondering. In de keientuin

ligt een fraai, in de laatste ijstijd gezandstraald, exemplaar dat met kop en

schouders boven zijn soortgenoten uitsteekt. Het is een grijskleurige kwartsporfier

met talrijke kleine roodachtige veldspaateerstelingen en nog talrijkere kleinere

kwartsen. De kei is ca. 60cm in doorsnede.

 

 

Hoe herken ik een zwerfsteen?

 

Ten behoeve van de zwerfsteen-educatieve activiteiten in het Kenniscentrum

van het Hunebedcentrum in Borger, die de komende winterperiode weer

zullen plaats vinden, is de studie- en praktijkcollectie met een groot

aantal nieuwe zwerfstenen uitgebreid. Dit was mogelijk door nieuwe vondsten

en een legaat. 

 

Wilt U overigens iets meer van stenen of zwerfkeien weten? Meldt u zich dan

aan voor de cursus 'Zwerfsteenherkenning'. Op deze site onder 'Meer weten

van zwerfstenen?' leest U daar meer over. De cursus start in de tweede

week van januari 2012 en vindt gedurende acht weken plaats steeds op een

dinsdagavond.

 

 

De vervolgcursus 'Gidsgesteenten' op maandagavond is inmiddels voltekend!

 

 

Vrienden van de Keientuin

 

 

Bent U liefhebber van zwerfstenen of U verzamelt ze niet maar U vindt de

verhalen er achter interessant? Vindt U het initiatief om in Borger de grootste

keientuin van Noordwest-Europa in te richten en als Geologisch Erfgoed voor

het nageslacht te bewaren iets om trots op te zijn? En U bent net als vele anderen

van mening dat de resterende grote keien in Drenthe in het landschap behoren

te blijven?

 

Geïnteresseerd? Meld U aan bij 

 

 'Vrienden van de Keientuin'

 

Sinds kort is de Vriendenclub van de Keientuin opgericht. Het is een 'club'

van belangstellenden zonder juridische basis. Er wordt dus geen contributie

geheven. Aanmelden is voldoende. Leden zullen op de hoogte gesteld worden

van nieuwe ontwikkelingen en aanwinsten in de keientuin.

 

Het ligt in de bedoeling om door cursussen, rondleidingen, lezingen en andere

activiteiten de belangstelling voor zwerfstenen bij groot en klein te

wekken en te onderhouden. 

 

Voor meer informatie kunt U contact opnemen met het Hunebedcentrum

(Harrie Wolters). Aanmelden kunt U zich bij de heer G. Molema te Delfzijl

(Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.).