IJstijdgeologie, Zwerfstenen en Fossielen

 

 

 

 

Winterseizoen 2013

 

In het Hunebedcentrum te Borger worden in het komende winterseizoen

wederom twee 8-weekse cursussen gegeven. Na de succesvolle

voorgaande drie jaren, waarin vooral de herkenning en herkomst

van zwerfstenen centraal stonden, kunt U in het onderstaande

programmaoverzicht zien dat beide cursussen inhoudelijk veranderd zijn.

 

Bij de samenstelling van het programma is geprobeerd een reeks

onderwerpen aan te bieden die het interessegebied zoveel mogelijk

afdekken. Afhankelijk van uw belangstelling en welke onderwerpen

Uw voorkeur hebben, kunt U kiezen voor de maandag- of de

dinsdagavond. Zelfs het volgen van beide cursussen op maandag-

en dinsdagavond is daarbij mogelijk.

 

 

Deelname is mogelijk door opgave bij Harry Huisman (tel: 050 – 5017716

Email : Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.

 

 

Aanvang van de cursus:

De cursussen starten op maandag en dinsdag 14 en 15 januari 2013

telkens om 20.00 uur in het Kenniscentrum van het Hunebedcentrum te

Borger.

 

Nadere informatie hierover bij Harry Huisman (Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.)

De kosten van de cursus bedragen € 50,= te voldoen op de eerste avond.

 

 

Maandagavondprogramma

Gedurende acht achtereenvolgende avonden houden we ons bezig

met de verhalen achter de zwerfstenen. In de cursus zijn weliswaar

flink wat zwerfsteenonderwerpen opgenomen, maar de verhalen zijn

meer toegespitst op een specifieke groep of ze vertellen over de

achterliggende oorzaken en mechanismen waardoor grind en stenen

in ons land zijn terecht gekomen. In die verhalen spelen klimaat

veranderingen, groeiende ijskappen en enorme, ooit aanwezige

rivieren een belangrijke rol.

 

Iedere avond staat een ander onderwerp centraal, uiteraard ondersteund

door zwerfsteenmateriaal en bodemmonsters. Voor het volgen van de

cursus is geen voorkennis vereist is.

 

 

Zwerfstenen bij Klazinaveen in Zuidoost-Drenthe.   De keien kwamen te voorschijn bij het graven van een sluiskom bij  Klazinaveen. Ter plaatse is de Hondsrug doorgraven, waarbij uit de keileem een groot aantal zwerfkeien te voorschijn kwam. De keien krijgen een functie in het 'Iestiedpadtien' dat langs het gegraven recreatiekanaal tussen Klazinaveen en Erica zal worden ingericht.

 

 

 

Lijst van onderwerpen:

 

 

1. Zwerfkeien op de Hondsrug: Iedereen kent ze want je komt ze overal tegen.

Dat ze met de ijstijd te maken hebben hoort ook iedereen te weten; een wetenschap

overigens die nog maar 137 jaar oud is. Hoe keek men vroeger tegen die keien aan,

wat is er zo bijzonder aan en vooral wat hebben Drentse zwerfkeien met klimaat

veranderingen en reuzen te maken?

 

2. Barre tijden in Noord-Nederland, zo mag je het klimaat in het verleden wel

noemen. U hoort het verhaal over ijstijden, oerrivieren, gletsjers en de grondlagen

onder onze voeten.

 

 

De Hondsrug en andere zandruggen in Oost-Drenthe ontstonden op het laatst van de Saale-ijstijd door de dynamiek van een relatief snel bewegende, smalle baan van ijs.

 

 

3. IJstijdsporen op zwerfstenen zijn keien met heel bijzondere beschadigingen

die ze in de ijstijd op enig moment opliepen. Vooral aan grote keien kun je die

makkelijk ontdekken. Welke verhalen steken daar achter en wat maakt ze zo

interessant?

 

4. Waar vind je mooie, interessante en bijzondere stenen en fossielen?

Een verhaal over vindplaatsen en vondstmogelijkheden en bijzondere

zwerfstenen in Noord-Nederland, Duitsland en Denemarken.

 

 

Zwerfsteenstrand voorlangs een keileemklif bij Gammel Pol op het eiland Als in Zuid-Denemarken. Deze en andere stranden langs de Oostzee zijn een Walhalla voor stenen- en fossielenzoekers.

 

 

5. Het fundament van Drenthe

Wat heeft het lekkerste drinkwater van Nederland te maken met Lapland en

Noord-Rusland, waar vind je het zuiverste zand en waar komen al die prachtige

fossielen in onze Drentse bodem vandaan? Het boeiende verhaal van een

verdwenen oerrivier ofwel de Europese Amazone.

 

6. Halfedelstenen en andere steensoorten in de bodem van Drenthe.

Het verhaal van woeststromende rivieren in onze streken, honderdduizenden

jaren terug. Ofwel de erfenis van de oer-Elbe en de oer-Wezer in het Drentse

land.

 

 

Amethist - Zwerfsteentjes uit Vroeg-Pleistoceen grind van Noordbroek (Gr.).   De kleurige steentjes zijn afkomstig uit het Oost-Duitse Saksen en het Ertsgebergte op de grens met Tsjechië. Ze kwamen in het Vroeg-Pleistoceen hier door rivieren als de oer-Saale, nu een zijrivier van de Elbe.

 

 

7. Barnsteen in onze bodem. Eeuwenlang is het al in gebruik voor sieraden.

Ook vandaag-de-dag heeft barnsteen nog steeds een magische klank. Wat

maakt barnsteen toch zo bijzonder, waar komt het vandaan en hoe is het ontstaan?

U hoort alles over echt, natuur- en namaakbarnsteen, hoe u dat zelf kunt testen,

welke soorten barnsteen er zijn en …. wat kun je er aan dieren in vinden?

 

8. Hoe herken je bekende zwerfsteensoorten als graniet, gneis en zandsteen?

Drentse zwerfkeien zijn erg gevariëerd. Maar waarin verschillen ze van elkaar,

welke soorten heb je en vooral, hoe raak je er wegwijs in? Na deze avond kijkt

U anders naar zwerfkeien.

Dinsdagavondprogramma

Het cursusprogramma op dinsdagavond is wellicht meer voor

fijnproevers, geïnteresseerden die de ‘beginnerscursus’ achter

de rug hebben. Ook in deze cursus wordt iedere avond een ander

onderwerp behandeld, waarbij U van bepaalde zwerfsteengroepen,

verschijnselen en gebeurtenissen een afgerond beeld gepresenteerd

krijgt. Voor een deel grijpen de onderwerpen terug op eerder

behandelde stof. Hoewel voorkennis niet vereist is, is enige

bekendheid met zwerfstenen en ijstijden wel een voordeel.

 

Op een drietal avonden staan zwerfstenen met fossielen centraal.

De verhalen daarover zullen U verrassen.

 

 

Lijst van onderwerpen:

 

1. IJstijden, keileem en zwerfstenen in Drenthe. Het ‘Olde Landschap’ heeft

nog voordat er mensen rondliepen, heel wat meegemaakt. Koudeperioden die

we ijstijden noemen hielden Drenthe duizenden jaren in zijn greep. Wat zijn

ijstijden eigenlijk, wat waren de gevolgen voor bodem en landschap en wat

kunnen we daarvan nog zien. Kortom: De ijskoude geschiedenis van Drenthe

in een avond.

 

2. Sporen van zeer oud leven in Drentse zandstenen. Zwerfstenen van

graniet of gneis heb je te over, ook die van zandsteen zijn niet zeldzaam in

het Drentse land. Zwerfstenen met fossielen is een ander verhaal en helemaal

als ze sporen van leven bevatten van honderden miljoenen jaren oud. Toch

zijn ze niet zeldzaam. Kortom verhalen over activiteiten van dieren in ondiep

zeewater waarvan we niet weten hoe die er uit zagen.

 

 

Tongvormig einde aan de rand van de ijskap op Groenland. Zo ongeveer moeten we ons voorstellen dat de landijskap op Scandinavië er aanvankelijk heeft uitgezien. voordat het vele duizenden jaren later in ons land arriveerde.

 

 

3. De kringloop van gesteenten aan de hand van Drentse zwerfstenen.

Kringlopen hebben een begin en een eind. Hierbij denken we al snel aan vallend

blad, dode takken en andere plantenresten die, na omzetting, weer voedingsstoffen

leveren voor nieuwe blaadjes in het voorjaar. Zoiets. In de gesteentewereld

kennen we het begrip kringloop ook. Bij de meesten is dit niet bekend, maar na

een boeiend verhaal over ontstaan, vergaan en nieuwe vorming aan de hand

van Drentse zwerfstenen gaat een wereld voor U open en kijkt U vast heel anders

naar de Drentse stenenwereld.

 

4. Bijzondere zwerfstenen uit het Oslogebied in Zuid-Noorwegen.

Onze noordelijke zwerfstenen komen uit Scandinavië, in letterlijke zin een

weids begrip. Heel Scandinavië? Nee, dat ook weer niet. Sommige landstreken

leverden meer zwerfkeien dan andere gebieden. Zwerfstenen uit Zuid-Noorwegen

bijvoorbeeld zijn heel zeldzaam. Bij verzamelaars zijn ze erg in trek, want wat

zeldzaam is moet je hebben.

In meer dan een opzicht zijn Oslogesteenten en daarmee ook de zwerfstenen

bijzonder; sommige soorten zijn volstrekt uniek omdat ze nergens anders op

aarde voorkomen. Bovendien ontstonden ze in dezelfde periode als de zandsteenlagen

waar ons aardgas uit afkomstig is. Het verhaal gaat over een scheurende aardkorst,

onvoorstelbaar hevige vulkaanuitbarstingen, lava-afzettingen die op het eerste

gezicht onmogelijk zijn, bijzondere gesteentesoorten en…. het gebruik van

Oslogesteenten in straten, op kerkhoven en in de bouw. Ook hoort U het verschil

tussen labradoriseren en schillerisatie….? Verder tips waar zwerfstenen uit het

Oslogebied te vinden zijn en hoe die te herkennen.

 

 

Lardaliet - Zwerfsteen van Wippingen (Dld.).   Lardaliet vormt een klein voorkomen binnen het larvikietgebied in Zuid-Noorwegen. Zwerfstenen ervan zijn zeer zeldzaam. Lardaliet verschilt van larvikiet door de aanwezigheid van nefelien, hier bruin op de foto.

 

 

5. Over leisteen, schisten, gneizen en andere metamorfe zwerfstenen.

Oceanen ontstaan en vergaan, continenten scheuren en ‘drijven’ weg om elders

te botsen. Al miljarden jaren lang bepalen deze processen het aangezicht van

de aarde. Door botsende continenten ontstaan gebergten en… hele series nieuwe

gesteenten. Diep onder gebergten, in de wortels ervan, heersen bizarre

omstandigheden, waarbij bestaande gesteenten omgezet worden in geheel nieuwe

soorten. Onder Drentse zwerfstenen zijn daar talloze voorbeelden van te vinden,

gesteenten die in die onderaardse wereld soms op tientallen kilometers diepte zijn

ontstaan.

 

6. Fossiele ijstijdsporen in de bodem van Drenthe. Klimaten laten sporen na,

of het nu warm en heet is of koud. En koud was het in de laatste ijstijd. Het

Drentse land zuchtte duizenden jaren achtereen onder koude klimaatsomstandigheden,

zo nu en dan een oprisping van een iets mildere periode. Vooral de extreem koude

tweede helft van deze ijstijd had grote gevolgen voor het landschap en onderliggende

bodem. Tal van ‘hobbels en bobbels’ in het Hondsruggebied stammen uit die tijd.

Sporen uit die tijd vinden we nog overal terug in de bodem. We hebben het dan niet

alleen over dekzandruggen, dekzanddepressies en pingoruïnes. Er valt nog veel meer

te ontdekken, misschien wel in eigen tuin.

 

Dekzanddepressie op het Balloërveld bij Rolde (Dr.).   Het zijn rondachtige kommen in het landschap die door uitblazing in de laatste ijstijd zijn ontstaan. De meeste zijn gevuld met water. Samen met de pingoruïnes staan ze in Drenthe bekend als 'veenties'.

 

 

7. Vuursteen, wat is het, hoe is het ontstaan en waar komt het vandaan?

Iedereen kent de glimmend kleurige vuursteentjes die overal in Drenthe te vinden

zijn. Vuursteen is hard, glasachtig en bezit vlijmscherpe randen. In de oudheid

maakte de mens er dankbaar gebruik van. Men noemt vuursteen daarom wel

‘het staal van de oudheid’. Anders dan graniet en zandsteen vormt vuursteen

geen rotsen of bergen. Het zit als knollen, pijpen en platen in kalksteen. Maar

wat hebben Drentse vuurstenen te maken met woestijnklimaten, platentektoniek

en een groene broeikasaarde waarin het percentage koolzuurgas wel het twintigvoudige

was van tegenwoordig? Daar valt veel over te vertellen…

 

8. Fossielen uit Drents/Groninger zwerfstenen. De ijstijdperiode noemt men

wel de allergrootste transportonderneming aller tijden. Enorme hoeveelheden zand,

leem, grind en stenen zijn door landijs en ijssmeltwater in ons land afgezet. Samen

met granieten, gneizen en andere stenen, kwamen ook duizenden fossielen mee.

Ze stammen uit verschillende geologische perioden. Het tot dusver oudste fossiel

van Nederland is nog niet zo lang geleden in het Groningse Westerwolde gevonden.

En wat te denken van fossiele sponzen, koralen en andere tropische overblijfselen

in onze zand- en keileembodem?

 

 

Afdruk van een gedeelte van een Xenusion in kwartsitische zandsteen - Zwerfsteen van Sellingerbeetse (Gr.). De rijen kleine indrukken zijn afkomstig van de korte gelede poten van een bepaald type worm. Het is voor zover bekend het oudste (Eocambrium) fossiel dat in Nederland in een zwerfsteen is gevonden.