Keileem is een taaie grondsoort die uit een ongesorteerd mengsel bestaat van klei, zand, grind en grotere stenen. Keileem komt in Noord-Nederland voor over een grote aaneengesloten oppervlakte. Vrijwel alle keileem in onze bodem kan beschouwd worden als grondmorene (lodgement till). Het voorkomen ervan in de bodem vormt het bewijs voor een vroegere aanwezigheid van gletsjerijs. Dit laatste geldt niet alleen voor ons land, maar is overal hetzelfde. Ook gletsjers die in de laatste ijstijd de toppen bedekten van de Vogezen in Frankrijk of het Zwarte Woud in Duitsland hebben keileem achtergelaten. Keileem is dus een gidsafzetting.
 

Bij het terugtrekken van het gletsjerfront komt keileem te voorschijn - Alaska	Keileemafzetting uit de vorige ijstijd (Weichselien) bij Loch Torridon, Schotland

Keileem bestaat grotendeels uit fijngemalen gesteente dat door het ijs

uit het achterland is meegevoerd. Gletsjers en landijs in het bijzonder

zijn in staat om veel gesteentemateriaal op te nemen en te transporteren.

Niet alleen klei en zand worden van de ondergrond geschraapt, ook veel

brokken rotsgesteente, waaronder eerder in het landschap achtergebleven

zwerfkeien gaan op transport.

 

Het is eigenaardig om te beseffen dat een deel van de zwerfstenen die

we in Drenthe vinden niet in eenmaal door het ijs uit de vaste rots is

losgebroken en naar ons land is getransporteerd.  Er zijn zwerfstenen

bij die bij een eerdere landijsbedekking (Elsterien) ergens ten noordoosten

van ons land na het wegsmelten van het ijs achter zijn gebleven. In het

Saalien gingen deze zwerfkeien bij de passage van het landijs opnieuw op

transport. Het begrip zwerfsteen krijgt hierdoor een letterlijke betekenis.

 

Vuursteenrijke gereduceerde keileem - Gaarkeuken (Gr.). Keileem bestaat uit een chaotisch mengsel van stenen, grind, zand en klei. Waar keileem ligt, lag ooit een gletsjer of landijs.

Terug.

Dat losse grondlagen en zwerfstenen uit een voorgaande ijstijd het eerst

aan bod zijn om door landijs te worden opgenomen, wordt geïllustreerd

door de enorme hoeveelheid keileem, zand, grind en stenen die momenteel

grote gebieden in Scandinavië bedekt. Ook de miljoenen keien langs de

steenstranden en op de bodem van de Oostzee zullen in een volgende

ijstijdperiode door het passerende landijs worden opgenomen en verder

getransporteerd. Het is bekend dat de Oostzeebedding tijdens een

glaciale periode als een reusachtige 'glijbaan' dient waarlangs enorme

hoeveelheden landijs naar het zuidwesten bewegen. Na het wegsmelten

van het landijs uit de laatste ijstijd zijn op de bodem van de Oostzee

sindsdien dikke lagen slib afgezet. Deze slibmassa zal bij een nieuwe

grootschalige vergletsering van de zeebodem worden opgenomen en 

vervolgens een substantieel deel gaan uitmaken van het kleicomponent

in de dan gevormde keileem. Het is waarschijnlijk dat dit in eerdere

ijstijden ook het geval was.

 

Een aantal van de zwerfkeien hier heeft waarschijnlijk meer dan één transport in het landijs meegemaakt - Hoge Veld, Norg (Dr.)	Een groot deel van Zweden en Finland is bedekt met los morenemateriaal uit de laatste ijstijd, waaronder miljoenen zwerfkeien. Deze zullen in een volgende ijstijd hun reis als zwerfstenen vervolgen.

Het meeste gletsjerpuin wordt meegevoerd in de onderste laag, in de zool

van het landijs. Vrijwel alle keileem in Noord-Nederland kan beschouwd

worden als grondmorene die uit de voet van het landijs op de ondergrond

is afgezet en uitgesmeerd. Dat dit proces in werkelijkheid heel wat

gecompliceerder verloopt dan hier verteld, is wel duidelijk. Het

sedimentatieproces van keileem op de ondergrond wordt nog niet goed

begrepen. Wel is duidelijk dat de meegevoerde bestanddelen door interne

ijsbewegingen zeer sterk met elkaar vermengd raken, met als resultaat

een chaotisch mengsel, een grondmorene zonder enige gelaagdheid. Grovere

bestanddelen als grind en stenen worden tijdens het ijstransport afgeschuurd

en vaak ook verbrijzeld of zelfs vergruisd.

 

In vroeger jaren beschouwde men het landijs wel als een gigantische

‘betonmolen’ die het meegevoerde gletsjerpuin zodanig dooreen mengde

dat het grondmorenebeeld over grote afstanden hetzelfde zou zijn. Op

een aantal plaatsen in Noord-Nederland komen echter verschillende typen

keileem boven en naast elkaar voor. Ze onderscheiden zich van elkaar door

verschil in karakter en vooral in samenstelling van het gezelschap zwerfstenen.

Met het voorkomen van meer dan een keileemsoort dacht men in de

beginjaren van het ijstijdonderzoek zelfs het bewijs in handen te hebben

voor twee afzonderlijke ijsbedekkingen, twee ijstijden dus. Men was zich

in die tijd namelijk al bewust dat er meerdere koudeperioden waren geweest.

Over het fenomeen van meerdere ijsbedekkingen in ons land op grond van

keileemverschillen zijn destijds door betrokken wetenschappers stevige

discussies gevoerd.

 

Tegenwoordig is duidelijk dat verschillen in keileemtypen ook binnen

één ijsbedekking, dus binnen één ijstijd voorkomen. Met name op de

Hondsrug treffen we twee duidelijk van elkaar verschillende keilemen aan.

Beide keilemen zijn rijk aan Oostbaltische zwerfstenen. De stenen zijn

afkomstig uit de oostelijke en vooral noordoostelijke Oostzee inclusief de

 Ålandeilanden en de zuidelijke Botnische Golf.
 

Terug.
 

Karakteristiek voor beide keilemen op de Hondsrug is de aanwezigheid

van rapakivi’s. Op de Hondsrug kunnen deze roodachtige zwerfstenen 

beschouwd worden als ‘huismussen’ onder de zwerfstenen, zo talrijk zijn

ze. In het ene keileemtype (de onderste van de twee) is de samenstelling

van het zwerfsteengezelschap Oostbaltisch, bij het andere type kunnen

we gerust spreken van extreem Oostbaltisch. Vrijwel al het zwerfsteenmateriaal

daaruit is afkomstig uit het noordoosten van de Oostzee bij Finland.

Het verschil tussen beide typen is dat in de ene keileem naast rapakivi's

ook zwerfsteensoorten voorkomen die uit Zuid-Zweden afkomstig zijn, 

naast veel vuursteen uit het Oostzeegebied zuidelijk daarvan. In het

andere bovenliggende keileemtype ontbreken deze componenten ten ene male.

 

Nader onderzoek bracht aan het licht dat de onderste van beide keilemen

een normale grondmorene is, maar dat het andere type de reis naar ons

land op een hoger niveau in het ijs moet hebben afgelegd. Dit blijkt o.m.

uit de aanwezigheid van talrijke bruinkoolpartikels in de onderste keileem.

Deze moeten door het landijs bij de passage in Duitsland uit

bruinkoolafzettingen daar zijn opgenomen. Het andere, bovenliggende

keileemtype had aanvankelijk in het Oostbaltische brongebied wel contact

met de ondergrond, maar verloor dat voorbij de rode Old Red zandsteen

in Estland en de dolomitische kalksteenafzetingen daar. Vanaf dat punt

heeft het glacigene materiaal de reis naar Noord-Nederland zonder

noemenswaardige bijmenging met andere componenten voortgezet.

Vandaar dat in dit keileemtype geen vuursteen, geen Zuid-Zweedse

gesteenten en ook geen Duitse bruinkoolpartikels voorkomen.

 

Vuursteenhoudende keileem (Noordhorntype) - Kreupelstraat, Groningen. Dit keileemtype is als grondmorene afgezet. Op de noordelijke Hondsrug vertegenwoordigt dit type de onderste van de twee Oostbaltische keilemen. Naast kristallijne zwerfstenen en betrekkelijk veel vuurstenen, komen ook veel Ordovicische en Silurische kalkstenen voor. Dolomitische kalkstenen ontbreken.

Stenenrijke, zeer zandige rode keileem (Nieuweschoottype) - Huize De Wolf, Haren. Dit type keileem vormt de bovenste keileem op de noordelijke Hondsrug en bevat veel kristallijn zwerfsteenmateriaal dat nagenoeg uitsluitend afkomstig is uit de Noordoostelijke Oostzee en de zuidelijke Botnische Golf. Daarnaast komen bijzonder veel paleozoïsche kalkstenen voor, waaronder veel dolomitische kalkstenen. Vuursteen ontbreekt. De rode keileem heeft op de noordelijke Hondsrug het karakter van een supraglaciale melt-out till.

Het is dus mogelijk dat in een landijskap grote hoeveelheden glacigeen

materiaal van verschillende herkomstgebieden over elkaar heen schuiven

en zo op een hoger niveau in het ijs terecht komen waardoor het contact

met de ondergrond verloren gaat.  Vervolgens wordt dit materiaal zonder

‘verontreiniging’ vele honderden kilometers getransporteerd, om pas aan

het eind van de reis door afsmelting op de andere keileem, de eigenlijke

grondmorene, afgezet te worden.

 

Het proces waarbij gletsjerpuin bij het afsmelten in de laatste fase van

een ijsbedekking uitsmelt en op de ondergrond wordt afgezet, levert een

uitsmeltingskeileem op. De Engelse uitdrukking hiervoor is ‘melt-out till’. 

Het proces is niet in al zijn bijzonderheden bekend, maar wel is duidelijk

dat bij het geleidelijke wegsmelten van het stilliggende landijs gletsjerpuin

uit verschillende niveaus uit het ijs boven elkaar afgezet kunnen worden.

De oorspronkelijke verdeling van het getransporteerde materiaal blijft

daardoor ook na het verdwijnen van het ijs min of meer bewaard. In de

noordelijke Hondsrug tussen Haren en Groningen zijn hiervan fraaie

voorbeelden aangetroffen.

 

Melt-out tills kunnen zich ook als ‘flow tills’ manifesteren. Ook die lijken

hier en daar in de strook Hondsrug tussen Haren en Groningen voor te

komen. In de laatste fase van de vergletsering raakte de fut uit het ijs.

De aanvoer uit het noorden stagneerde. Boven op het ijslichaam smolten

pakketten morenemateriaal uit, die vervolgens door smeltwater uitgespoeld

werden. De erosieproducten werden op korte afstand al naar gelang

de omstandigheden weer gesedimenteerd. Hierdoor vormde zich op het

ijs een reeks in ruimte en samenstelling verschillende glacigene afzettingen,

bestaande uit pakketten onaangetaste kleirijke keileem, steenpakkingen,

smeltwatergrinden en dito zanden. Een deel van het materiaal kan en zal

van hogerop langs het smeltende ijslichaam naar beneden zijn gegleden

en onderaan in een chaotische volgorde op de onderliggende grondmorene

terecht zijn gekomen. Waarnemingen in verschillende ontsluitingen op het

noordeinde van de Hondsrug lijken dit te bevestigen.

 

Na het verdwijnen van het landijs blijft het meegenomen gletsjerpuin in

het landschap achter. Het vormt een wisselend dikke morenelaag, die in

eerste instantie sterk waterhoudend is, maar allengs verandert in taai

keileem. De dikte van de laag keileem is in onze streken erg wisselend.

In veel gevallen bedraagt die 1 tot 3 meter, maar er zijn ook plaatsen

waar de keileemdikte wel enkele tientallen meters bedraagt, zoals het

geval is in de omgeving van Steenwijk.

 

Hoewel veelal sterk zandig is keileem slecht doordringbaar voor water.

Regenwater heeft de neiging om op keileem te stagneren en oppervlakkig

af te stromen. Hoewel zandig Drenthe over het algemeen vrij hoog ligt,

was het vroeger door de aanwezigheid van keileem in de bodem een van

de natste provincies van ons land.
 

Keileem was lange tijd een lokaal makkelijk verkrijgbaar bouwmateriaal.

Eeuwenlang gebruikte men het om de vlechtmuren van boerderijen mee

dicht te smeren. Bekend is ook het gebruik van lemen vloeren in de schuren

van de boerderijen en soms ook van de huizen zelf. In de boerderijen werd

op de vloer een laag aangestampte keileem aangebracht, die na droging

keihard werd. De krimpscheuren die daarbij optraden werden met nieuwe

leem aangesmeerd. Dat deze werk- en woonvloeren in droge toestand bijzonder

stoffig waren, laat zich raden. Aangezien er geen alternatief voorhanden was,

nam men dit op de koop toe. De plaatsen waar men vroeger keileem groef

zijn als toponym vaak nog op stafkaarten terug te vinden als ‘leemkuil’ of ‘laimkoele’.

 

Bij de aanleg van de Afsluitdijk in de vorige eeuw en naderhand ook bij de

aanleg van de dijken om de IJsselmeerpolders, gebruikte men ook keileem.

De benodigde leem werd van de IJsselmeerbodem, met name in de buurt

van het voormalige eiland Urk opgebaggerd en met schuiten naar de plaats

van bestemming gebracht. De kern van de dijken bestaat veelal uit dit

taaie materiaal.

Terug.