Afzettingen die verband houden met de landijsbedekking 

in het Saalien rekent men tot de Formatie van Drenthe.

Natuurlijk denken we hierbij in de eerste plaats aan de keileem-

afzettingen in ons gebied. Naast keileem komen verspreid ook

smeltwaterafzettingen voor, in de vorm van lagen fijn- tot zeer

grofkorrelig grindhoudend zand met stenen.  

Tijdens de tweede helft van het Saalien was Nederland ongeveer tot

de lijn Leiden – Nijmegen lange tijd achtereen bedekt door een enorm

pakket landijs uit Scandinavië. Voor de noordelijke helft van ons land

had dit grote gevolgen. Het bestaande reliëf werd geërodeerd en afgevlakt,

een nieuw reliëf kwam ervoor in de plaats als gevolg van de stuwende

werking van het landijs. De belangrijkste contouren in ons huidige landschap

dateren uit die tijd.

De landijsbedekking had tevens tot gevolg dat in Noord-Nederland een

grondmorene op de ondergrond werd afgezet. Deze grondmorene kennen

wij als een wisselend dikke laag keileem. Overal op het Drents Plateau

komt keileem voor, in westelijke Drenthe meer dan in het oosten.
 

Tijdens het Saalien, zo'n 150.000 jaar geleden, was ons land tijdelijk tot de lijn Leiden - Nijmegen onder een dikke laag Scandinavisch landijs bedekt.

Terug.

Men gaat er van uit dat ons land tijdens het Saalien een aantal

vergletsjeringsfasen heeft meegemaakt. De eerste kennismaking was

toen het landijs uit noordoostelijke richting ons land binnen

schoof, vervolgens een tijdlang in Oost-Groningen en Oostelijk-

Drenthe stagneerde, waarbij de ondergrond tot minimaal 35 m

diepte werd gestuwd. Toen de aanvoer van landijs versterkte schoof

de ijsgrens door tot de lijn Texel–Steenwijk–Oldenzaal. Deze lijn

markeert de tweede fase.

Na verloop van tijd werd ook deze eindmorenegordel door hernieuwde

ijsaanvoer overreden.  Het landijs schoof in zuidwestelijke richting door

tot het zijn verste uitbreiding in Midden-Nederland bereikte, ongeveer

tot de lijn Haarlem-Nijmegen.

 

De derde vergletseringsfase was een bijzondere. Deze werd ingeluid

door een baan relatief snel bewegend landijs die vanuit het noordwesten,

uit het Noordzeegebied, in zuidoostelijke richting bewoog. De ijsstroom

liep over Groningen, oostelijk Drenthe, breder wordend verder over het 

oosten van Overijssel tot in het Duitse Münsterland. 

 

Bijzonder is dat West-Drenthe en Friesland niet door de ijsstroom beïnvloed

werden. Ook Oost-Groningen kreeg er niet mee te maken. Vermoedelijk

lag zich in die gebieden een massa voornamelijk 'dood' landijs. Deze

vergletsjeringsfase trad op aan het eind van het Saalien, toen grote delen

van de landijskap waarschijnlijk al aan het degenereren waren. 

Als gevolg van deze ijsbeweging is in het oosten van Drenthe een reeks

NNW-ZZO gerichte terreinvormen ontstaan, terwijl westelijk van de lijn

Roden – Assen - Smilde de terreinvormen NNO-ZZW gericht bleven. 

Oostelijk van de Hondsrug werd een diep glaciaal dal uitgeschuurd (Hunzedal),

dat op het eind van het Saalien een tijdlang fungeerde als smeltwaterafvoer.

 

Het relatief snel bewegende ijs heeft de ondergrond in Oost-Drenthe sterk

beïnvloed en glaciaal geërodeerd. Eerder aanwezig reliëf werd geërodeerd

en afgevlakt, bestaande keileemafzettingen werden van de ondergrond

geschraapt en zuidoostwaarts verplaatst.

 

Op het laatst van de vergletsjering in het Saalien kwam een ijsstroom op gang die tussen massa's stilliggend ijs vanuit het noordwesten in zuidoostelijke richting bewoog, tot ver in het Duitse Münsterland. Tijdens deze fase zijn door de werking van het bewegende ijs de Hondsruggen in het oosten van de provincie Drenthe ontstaan en werd het oostelijk daarvan gelegen Hunzedal uitgeschuurd.

Tijdens de fasen waarin het landijs stagneerde smolt ongeveer evenveel

ijs af als er werd aangevoerd. Het ijsfront lag daardoor min of meer

stationair. Nam de ijsaanvoer weer toe of werd het min of meer stilliggende

ijs door aanvoer van ijs uit een andere richting ‘afgelost’ dan schoof het

ijsfront verder op naar het zuiden. Niet zelden had dit ‘nieuwe’ ijs een andere

herkomst en daardoor een andere zwerfsteensamenstelling.

 

Afhankelijk van de vergletseringsfase en de aanvoerrichting van het

landijs, verschillen de achtergebleven keileemafzettingen soms sterk van

karakter en samenstelling. Als gevolg van oxidatie van ijzerhoudende

bestanddelen of door reductie zijn de oorspronkelijke kleuren van de

verschillende keileemtypen vaak verdwenen.

De meeste keileemafzettingen in de bodem van Noord-Nederland zijn

verweerd en ontkalkt. Alleen in situaties waar de keileem een grote laagdikte

had, bleef de verwering meestal beperkt tot de bovenste paar meter.

Daaronder is de keileem vrijwel onveranderd en meestal kalkrijk. Op het

noordeinde van de Hondsrug tussen Haren en Groningen zijn in diepe

bouwputten de kleurverschillen van onverweerd keileem goed waar te nemen. 

Er is daar zelfs sprake van drie verschillende keileemtypen die door hun

afwijkende kleur en zwerfsteensamenstelling goed van elkaar te onderscheiden

zijn. 

 

Een identieke situatie als op de noordelijke Hondsrug werd aangetroffen bij

Gieten, waar de Hondsrug over een traject van ca. 500 meter van oost naar

west werd doorgraven. De keileemafzetting oostelijk van de voormalige

rotonde in de N33/34 was onverweerd, roodbruin, leverbruin van kleur en sterk

kalkhoudend.

 

Het duidelijkst treden keileemverschillen aan het licht als de inhoud aan fijn

grind en/of de samenstelling van het zwerfsteenmateriaal nader wordt bekeken.

Inventarisaties van zwerfstenen, waarvan er inmiddels verspreid over Noord- en

Midden-Nederland vele honderden van verricht zijn, hebben veel informatie

geleverd over de verspreiding van keileemtypen. Mede op grond hiervan heeft

men een aantal keileemtypen kunnen beschrijven. Het Scandinavisch landijs

blijkt zich ingewikkelder te hebben gedragen als wel gedacht wordt.

 

Terug.

Keileemdikten
 

De dikte van de keileemlafzetting op het Drents Plateau varieert van 1 tot 4

meter met uitschieters naar boven, zoals bij Steenwijk, tot meer dan 20 meter.

In het westelijk deel van Drenthe wisselt de dikte doorgaans tussen de 1 en 2

meter. De gemeten keileemdikten op de zandruggen van het Hondsrugsysteem

zijn erg wisselend. Gemiddeld genomen ligt die tussen de 1 en 4 meter. De

grootste keileemdikten vinden we op de kruinen van de zandruggen, met name

op de hoogste delen daarvan.

 

Oost-west doorsnede van de Hondsrug in de stad Groningen. Op de flanken wigt de keileem snel uit. A= geroerde grond, B= dekzand uit het Weichselien, B-1= hellingmateriaal uit het Weichselien, C= holocene klei, D= keileem (Formatie van Drenthe), E= glimmerzand en potklei (Formatie van Peelo), F= holocene, zeer grofkorrelige getijdeafzettingen.

Op de flanken van de zandruggen neemt de keileemdikte snel af. Onderaan

de helling op de overgang naar de stroomdalen wigt de keileem zelfs uit.

In de Drentse beekdalen ontbreekt keileem grotendeels. Voorbij de plaatsen

waar de keileem uitwigt is dikwijls sprake van een uitspoelingslaag bestaande

uit zeer grof zand met grind vergezeld van enkele grotere zwerfstenen. Dit

laatste kon een aantal jaren geleden bijzonder goed worden waargenomen

in een diepe bouwput aan de Westerhaven in Groningen. Het uitwiggen van de

keileemafzetting op de flanken van de zandruggen lijkt het gevolg te zijn van

glaciale erosie.

 

Keileemdikten van 5 meter en meer vinden we in het algemeen op de

noordeinden van de zandruggen, waarbij die op de Hondsrug de kroon spannen.

Langs een strook van ca. 8 km lengte tussen Haren en Groningen worden

waarden gevonden van 6 meter en meer, met de grootste keileemdikten in het

centrum van de stad Groningen (>10 meter). Zuidelijker op de Hondsrug bezit

de keileem geringere dikten (2-4 meter) hoewel bij Gieten nog een laagdikte van

minimaal 7 meter is vastgesteld.

 

Keileemdikten als die onder de stad Groningen worden elders binnen het

Hondsrugsysteem nergens bereikt. Alleen bij Emmen op de zuidelijke Hondsrug is

op één locatie bij een boring een keileemdikte van meer dan 20 meter vastgesteld!

Gemiddeld genomen blijken de grootste keileemdikten voor te komen op de 

noordeinden van de zandruggen. Op de Tynaarlorug en de Rolderrug zijn

keileemdikten vastgesteld van 6,5 meter bij Hoogkerk en ruim 8 meter bij

Noordhorn.

Terug.