IJstijdgeologie, Zwerfstenen en Fossielen

Winterseizoen 2013

In het Hunebedcentrum te Borger wordt in het komende winterseizoen

wederom een 8-weekse cursus gegeven. Na de succesvolle

voorgaande drie jaren, waarin vooral de herkenning en herkomst

van zwerfstenen centraal stonden, kunt U in het onderstaande

programmaoverzicht zien dat de cursus inhoudelijk veranderd is.

Bij de samenstelling van het programma is geprobeerd een reeks

onderwerpen aan te bieden die het interessegebied zoveel mogelijk

afdekken.

Deelname is mogelijk door opgave bij Harry Huisman (tel: 050 – 5017716)

Email : Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.

of bij het Hunebedmuseum bij Ilona Fuhler (tel. 0599 - 236374)

Email: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.

Aanvang van de cursus:

De cursus start op  dinsdag 15 januari 2013 om 20.00 uur

in het Kenniscentrum van het Hunebedcentrum te Borger.

Nadere informatie hierover bij Harry Huisman (Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.)

De kosten van de cursus bedragen € 50,= te voldoen op de eerste avond.

Programma

 Het cursusprogramma op is samengesteld voor mensen die

ge"interesseerd zijn in zwerfstenen, de fossielen daarin en

ijstijdgeologie.

In de cursus wordt iedere avond een ander onderwerp

behandeld, waarbij U van bepaalde zwerfsteengroepen,

verschijnselen en gebeurtenissen een afgerond beeld gepresenteerd

krijgt. Voor een deel grijpen de onderwerpen terug op eerder

behandelde stof. Hoewel voorkennis niet vereist is, is enige

bekendheid met zwerfstenen en ijstijden wel een voordeel.

Op een drietal avonden staan zwerfstenen met fossielen centraal.

De verhalen daarover zullen U verrassen.

Lijst van onderwerpen:

1. IJstijden, keileem en zwerfstenen in Drenthe. Het ‘Olde Landschap’ heeft

nog voordat er mensen rondliepen, heel wat meegemaakt. Koudeperioden die

we ijstijden noemen hielden Drenthe duizenden jaren in zijn greep. Wat zijn

ijstijden eigenlijk, wat waren de gevolgen voor bodem en landschap en wat

kunnen we daarvan nog zien. Kortom: De ijskoude geschiedenis van Drenthe

in een avond.

2. Sporen van zeer oud leven in Drentse zandstenen. Zwerfstenen van

graniet of gneis heb je te over, ook die van zandsteen zijn niet zeldzaam in

het Drentse land. Zwerfstenen met fossielen is een ander verhaal en helemaal

als ze sporen van leven bevatten van honderden miljoenen jaren oud. Toch

zijn ze niet zeldzaam. Kortom verhalen over activiteiten van dieren in ondiep

zeewater waarvan we niet weten hoe die er uit zagen.

Tongvormig einde aan de rand van de ijskap op Groenland.   Zo ongeveer moeten we ons voorstellen dat de landijskap op Scandinavië er aanvankelijk heeft uitgezien. voordat het vele duizenden jaren later in ons land arriveerde.

3. De kringloop van gesteenten aan de hand van Drentse zwerfstenen.

Kringlopen hebben een begin en een eind. Hierbij denken we al snel aan vallend

blad, dode takken en andere plantenresten die, na omzetting, weer voedingsstoffen

leveren voor nieuwe blaadjes in het voorjaar. Zoiets. In de gesteentewereld

kennen we het begrip kringloop ook. Bij de meesten is dit niet bekend, maar na

een boeiend verhaal over ontstaan, vergaan en nieuwe vorming aan de hand

van Drentse zwerfstenen gaat een wereld voor U open en kijkt U vast heel anders

naar de Drentse stenenwereld.

4. Bijzondere zwerfstenen uit het Oslogebied in Zuid-Noorwegen.

 Onze noordelijke zwerfstenen komen uit Scandinavië, in letterlijke zin een

weids begrip. Heel Scandinavië? Nee, dat ook weer niet. Sommige landstreken

leverden meer zwerfkeien dan andere gebieden. Zwerfstenen uit Zuid-Noorwegen

bijvoorbeeld zijn heel zeldzaam. Bij verzamelaars zijn ze erg in trek, want wat

zeldzaam is moet je hebben.

In meer dan een opzicht zijn Oslogesteenten en daarmee ook de zwerfstenen

bijzonder; sommige soorten zijn volstrekt uniek omdat ze nergens anders op

aarde voorkomen. Bovendien ontstonden ze in dezelfde periode als de zandsteenlagen

waar ons aardgas uit afkomstig is. Het verhaal gaat over een scheurende aardkorst,

onvoorstelbaar hevige vulkaanuitbarstingen, lava-afzettingen die op het eerste

gezicht onmogelijk zijn, bijzondere gesteentesoorten en…. het gebruik van

Oslogesteenten in straten, op kerkhoven en in de bouw. Ook hoort U het verschil

tussen labradoriseren en schillerisatie….? Verder tips waar zwerfstenen uit het

Oslogebied te vinden zijn en hoe die te herkennen.

Lardaliet - Zwerfsteen van Wippingen (Dld.).   Lardaliet vormt een klein voorkomen binnen het larvikietgebied in Zuid-Noorwegen. Zwerfstenen ervan zijn zeer zeldzaam. Lardaliet verschilt van larvikiet door de aanwezigheid van nefelien, hier bruin op de foto.

5. Over leisteen, schisten, gneizen en andere metamorfe zwerfstenen.

Oceanen ontstaan en vergaan, continenten scheuren en ‘drijven’ weg om elders

te botsen. Al miljarden jaren lang bepalen deze processen het aangezicht van

de aarde. Door botsende continenten ontstaan gebergten en… hele series nieuwe

gesteenten. Diep onder gebergten, in de wortels ervan, heersen bizarre

omstandigheden, waarbij bestaande gesteenten omgezet worden in geheel nieuwe

soorten. Onder Drentse zwerfstenen zijn daar talloze voorbeelden van te vinden,

gesteenten die in die onderaardse wereld soms op tientallen kilometers diepte zijn

ontstaan.

6. Fossiele ijstijdsporen in de bodem van Drenthe. Klimaten laten sporen na,

of het nu warm en heet is of koud. En koud was het in de laatste ijstijd. Het

Drentse land zuchtte duizenden jaren achtereen onder koude klimaatsomstandigheden,

zo nu en dan een oprisping van een iets mildere periode. Vooral de extreem koude

tweede helft van deze ijstijd had grote gevolgen voor het landschap en onderliggende

bodem. Tal van ‘hobbels en bobbels’ in het Hondsruggebied stammen uit die tijd.

Sporen uit die tijd vinden we nog overal terug in de bodem. We hebben het dan niet

alleen over dekzandruggen, dekzanddepressies en pingoruïnes. Er valt nog veel meer

te ontdekken, misschien wel in eigen tuin.

Dekzanddepressie op het Balloërveld bij Rolde (Dr.).   Het zijn rondachtige kommen in het landschap die door uitblazing in de laatste ijstijd zijn ontstaan. De meeste zijn gevuld met water. Samen met de pingoruïnes staan ze in Drenthe bekend als 'veenties'.

7. Vuursteen, wat is het, hoe is het ontstaan en waar komt het vandaan?

Iedereen kent de glimmend kleurige vuursteentjes die overal in Drenthe te vinden

zijn. Vuursteen is hard, glasachtig en bezit vlijmscherpe randen. In de oudheid

maakte de mens er dankbaar gebruik van. Men noemt vuursteen daarom wel

‘het staal van de oudheid’. Anders dan graniet en zandsteen vormt vuursteen

geen rotsen of bergen. Het zit als knollen, pijpen en platen in kalksteen. Maar

wat hebben Drentse vuurstenen te maken met woestijnklimaten, platentektoniek

en een groene broeikasaarde waarin het percentage koolzuurgas wel het twintigvoudige

was van tegenwoordig? Daar valt veel over te vertellen…

8. Fossielen uit Drents/Groninger zwerfstenen. De ijstijdperiode noemt men

wel de allergrootste transportonderneming aller tijden. Enorme hoeveelheden zand,

leem, grind en stenen zijn door landijs en ijssmeltwater in ons land afgezet. Samen

met granieten, gneizen en andere stenen, kwamen ook duizenden fossielen mee.

Ze stammen uit verschillende geologische perioden. Het tot dusver oudste fossiel

van Nederland is nog niet zo lang geleden in het Groningse Westerwolde gevonden.

En wat te denken van fossiele sponzen, koralen en andere tropische overblijfselen

in onze zand- en keileembodem?

Afdruk van een gedeelte van een Xenusion  in kwartsitische zandsteen - Zwerfsteen van Sellingerbeetse (Gr.).   De rijen kleine indrukken zijn afkomstig van de korte gelede poten van een bepaald type worm. Het is voor zover bekend het oudste (Eocambrium) fossiel dat in Nederland in een zwerfsteen is gevonden.